Poniżej zamieszczono obszerne fragmenty instrukcji: Dombrowski A. 1990. Inwentaryzacja stanowisk lęgowych lelka (Caprimulgus europaeus) na Nizinie Mazowieckiej (Instrukcja), WSR-P Siedlce oraz publikacji: Dombrowski A. i Rzępała M. 1993. Uwagi dotyczące badań liczebności lęgowej populacji lelka Caprimulgus europaeus, Remiz 2 (1): 23-28.

Lelek Caprimulgus europaeus należy do grupy gatunków o słabo poznanym rozmieszczeniu i liczebności w wielu rejonach Niziny Mazowieckiej i Krainy Góry Świętokrzyskich. Wyniki uzyskane w czasie badań przeprowadzonych z wykorzystaniem stymulacji magnetofonowej, zaproponowanej przez niżej podpisanego już w roku 1990 zmieniły dość radykalnie dotychczasowe poglądy o rozmieszczeniu i liczebności tego gatunku na Nizinie Południowopodlaskiej i Środkowomazowieckiej. W odpowiednich środowiskach (bory sosnowe z dużymi zrębami) tych makroregionów okazał się być lelek gatunkiem średnio licznym lub licznym. Pragnę zachęcić do przeprowadzenia analogicznych badań w pozostałych makroregionach i mezoregionach np. na Równinie Kurpiowskiej, gdzie dotychczas uzyskano odpowiednie dane tylko w jej zachodniej części (SKO WSR-P, obecnie Akademii Podlaskiej w Siedlcach), ponadto w największych kompleksach leśnych obu regionów: Puszcza Kampinoska, Puszcza Kozienicka, Puszcza Bolimowska, Bory Łochowskie, Puszcza Biała, Lasy Iłżeckie, Lasy Włoszczowskie, Lasy Koneckie.

Wielkość powierzchni próbnej

W największych kompleksach leśnych (kilkaset km² – kilka tysięcy km2), należy wybrać duże fragmenty lasów (50-100 km²) o możliwie regularnym kształcie zbliżonym do kwadratu. Natomiast wyspowe kompleksy nie przekraczające 100 km2 powinny być zbadane w całości. Dane uzyskane na takich wielkoobszarowych powierzchniach próbnych powinny stanowić podstawę określenia liczebności lelka w skali poszczególnych mezoregionów i makroregionów fizycznogeograficznych. Należy dążyć do wytypowania przynajmniej po jednej powierzchni próbnej w każdym z mezoregionów.

Różnice zagęszczeń lelka w największych kompleksach leśnych tego samego regionu mogą być dość znaczne. Świadczą o tym, przedstawione poniżej oceny liczebności tego gatunku, uzyskane w roku 1990 w trzech sąsiadujących makroregionach fizjograficznych. Na każdej powierzchni przeprowadzono po dwie kontrole – I dekada czerwca i I dekada lipca – z wykorzystaniem stymulacji magnetofonowej. Ptaki stymulowano głosami godowymi samca – charakterystyczny, długi, modułowany terkot „errroerrroerrr” – przegrany z płyt: The Peterson Field Guide Series: A field guide to the birds songs of  Britain and Europe” R.S.L.P.. Stwierdzono następujące zagęszczenia:

• Nizina Północnomazowiecka: Puszcza Biała (część wschodnia – 83 km²): 31 par (37 par/100 km²) – A. Dombrowski, M. Rzępała, T. Wiewiórko,
• Nizina Południowopodlaska: kompleks Kryńszczak (97 km²): 63 pary (65 par/100 km²) – M. Rzępała, C. Mitrus, A. Tabor,
• Nizina Środkowomazowiecka: Bory Maciejowickie (50 km²): 52 pary ( 104 pary/100 km²) – S. Oszkiel.

Pożądane są również wyniki uzyskane na mniejszych wyspach leśnych, o powierzchni kilkudziesięciu – kilkuset ha. Dane uzyskane z większej liczby wysp leśnych o różnej powierzchni pozwolą na określenie stopnia tolerancji tego gatunku na rozdrobnienie lasów.

Liczba kontroli

Wyniki badań szwedzkich (Lindelle L. 1982. Inventerin an nattskarra Caprimulgus europaeus – en metodstudie. Calidris, 11:2, 113-120), wskazują, że jednorazowa kontrola pozwala na wykrycie 60% terytoriów, 2 kontrole umożliwiają wykrycie 80%, a 3 kontrole – 90%. Badania wykonane w roku 1990 w zachodniej części kompleksu Kryńszczak 93 km²) potwierdzają dużą efektywność nawet niewielkiej liczby kontroli. Mianowicie kontrola przeprowadzona 31 maja/1 czerwca wykazała obecność 19-21 tokujących samców, a 2/3 lipca stwierdzono 19-23 tokujące ptaki (w obu przypadkach wykorzystano stymulację, a liczenie przeprowadzono na tej samej trasie (Dombrowski i Rzępała 1993).

Terminy kontroli i optymalna pora nocy

Przeprowadzone dotychczas kontrole wskazują na wysoką aktywność głosową lelków w I dekadzie czerwca i I połowie lipca ze zmiennym nasileniem aż do początku sierpnia. Optymalne byłoby przeprowadzenie 3 kontroli w terminach: I dekada czerwca, I dekada lipca, koniec lipca.
Wariant minimalny to dwie pierwsze kontrole

We wszystkich okresach, ptaki najintensywniej odzywały się w pierwszych i ostatnich godzinach nocy – liczenie można zatem rozpoczynać o zmierzchu i kontynuować do świtu, uwzględniając spadek aktywności głosowej ptaków w środku nocy. O tej porze (ok. 23.00 – 1.00) zastosowanie stymulacji jest najbardziej wskazane, a rezultaty tej metody nie przynoszą pożądanych efektów tylko w czasie temperatur bliskich 0°C. Miejsca, w których kontrola wypadła w środku tak chłodnych nocy, należy ponownie odwiedzić przed świtem. W ciągu 2 godzin przed brzaskiem aktywność głosowa ptaków jest tak wysoka, że stymulacja o tej porze okazuje się niekiedy niepotrzebna – sytuację taką odnotowano również w czasie chłodów.  Na kolejnych kontrolach danego fragmentu lasy nie zmieniamy trasy przejścia. Dotyczy to zarówno badań w danym sezonie jak i w kolejnych latach.  Dopuszczalne jest przemieszczanie się samochodem pomiędzy punktami stymulacji.

Warunki atmosferyczne

Należy unikać prowadzenia liczeń w czasie bardzo chłodnych nocy (z wyjątkiem wcześniej wspomnianej pory tzn. ok. 2 godzin przed świtem). Natomiast silne wiatry i opady obniżają aktywność głosową tego gatunku we wszystkich porach nocy. Lekka mżawka lub mgła, w czasie ciepłych i bezwietrznych nocy wpływa wręcz stymulująco na aktywność głosową ptaków. Obserwacje własne pozwalają przypuszczać, że – przy zbliżonych warunkach atmosferycznych – aktywność głosowa ptaków jest mniejsza w czasie pełni Księżyca niż w czasie całkowicie ciemnych nocy.

Czasochłonność liczeń

W czasie jednego liczenia (jednej nocy) można skontrolować trasę od ok. 15 km (pieszo) do 50-60 km (samochodem). W celu przyspieszenia kontroli, na którą składa się m.in. bieżące śledzenie własnej lokalizacji obserwatora (znacznie utrudnione w nocy), obsługa magnetofonu oraz zapis obserwacji na mapach, proponuję wykonanie liczeń przez zespół 2-3 osobowy, w którym istniałby podział pracy. W przypadku prowadzenia badań w większym kompleksie leśnym, należy uwzględnić tempo penetracji, licząc się z koniecznością poświęcenia kilku liczeń (kilku nocy) na jednorazową kontrolę całego obszaru.

Reakcje ptaków na stymulację

W miejscach większych koncentracji lelków, jednoczesna reakcja na stymulację magnetofonowa wszystkich osobników nie zawsze jest natychmiastowa. W celu wykrycia największej liczby par, czas stymulacji może się przedłużać nawet do 10 minut. Prowokowane ptaki odzywać się mogą nie tylko charakterystycznym, modulowanym terkotem, ale również wykonują loty godowe z charakterystycznym klaskaniem skrzydeł (podobnie jak to czynią gołębie). Zaniepokojone ptaki odzywają się charakterystycznymi, krótkimi głosami: "krrik”, "krrrik”. Niektóre silnie zaniepokojone osobniki (nie zawsze wydające głosy zaniepokojenia) oblatują obserwatora, po czym siadają na ziemi w odległości zaledwie kilku metrów. Pod wpływem stymulacji mogą zlatywać się ptaki z sąsiednich terytoriów. Siadają wówczas blisko siebie na ziemi lub niskich gałęziach drzew. Obserwowałem takie specyficzne "stadka” złożone z 5-6 osobników, które szybko się rozpraszały. Tak duże koncentracje były spotykane na zrębach o powierzchni zaledwie kilku hektarów. Wyraźnie widoczne w świetle latarki jaskrawoczerwone oczy ptaków, ułatwiały dokładne ich policzenie, dostarczające jednocześnie niesamowitych wrażeń. O dużej intensywności reakcji lelka na stymulację magnetofonową, świadczą obserwacje silnie zaniepokojonych ptaków, oblatujących obserwatora, kiedy jest już całkowicie widno. Zachowanie takie trwa jednak bardzo krótko i ptaki przestają reagować na stymulacje już kilka minut po wschodzie Słońca.

Trasa liczenia

Przeprowadzenie nocnego liczenia powinno być poprzedzone wyznaczeniem – w ciągu dnia – dokładnej trasy przejścia. Trasa ta powinna przebiegać w pobliżu środowisk preferowanych przez lelka (zręby, młodniki: w tym również zwarte i wysokie do ok. 6m, jeżeli sąsiadują ze starszymi i luźnymi drzewostanami). Lasy wilgotne (olsy, łęgi) można przy wyborze trasy pominąć. Przebieg trasy należy narysować ołówkiem na mapie, zaznaczając zarówno zręby, młodniki, pożarzyska jak i szczegóły topograficzne ułatwiające orientację w nocy (kępy wysokich drzew, duże głazy, paśniki, itp.). Należy również zapoznać się z numeracją oddziałów przylegających do trasy. Optymalną skalą mapy jest 1:25 000. Ponieważ głosy lelka są słyszalne z dużej odległości, trasa przejścia nie musi przebiegać wokół całego zrębu (młodnika), a tylko wzdłuż jego dłuższego boku. Trasa liczenia oczywiście się zamykać w obrębie powierzchni, której wielkość wyliczamy z dokładnością do 100 ha (0,1 km²). 

Odległości pomiędzy kolejnymi punktami stymulacji i nasłuchów są uzależnione od lokalnych uwarunkowań i na ogół wynoszą średnio około 400-500 m (300-700 m) – nie ma sensu prowadzenie stymulacji w zwartych drzewostanach powyżej 30 lat i przy lasach zabagnionych. Natomiast w młodnikach do około 15 lat – z całą pewnością tak.
Uwaga: w przypadku badań monitoringowych w ciągu kilku lat, należy zachować identyczną liczbę kontroli oraz ich rozkład w czasie itp. szczegóły metodyczne. 

Notowanie wyników obserwacji

Na mapie, w miejscu określającym początek trasy należy zapisać pełna datę (dzień, miesiąc, rok), godziną rozpoczęcia liczenia oraz informację czy zastosowano stymulację. Informacje te zapisujemy przy literze P (początek). Analogiczne dane (z literą K) należy zapisać przy końcu trasy.

Szczegóły obserwacji należy zapisywać wykorzystując symbole zalecane w metodzie kartograficznej (Tomiałojć L. 1980. Kombinowana odmiana metody kartograficznej do liczenia ptaków lęgowych. Not. Orn. 21: 33-54). W przypadku lelka (CM) najczęściej używane są poniższe znaki:

	- pojedynczy ptak wykazujący zachowanie godowe: głos godowy (modułowany terkot); lot godowy z klaskaniem skrzydeł
	+ 1 – w pobliżu ptaka tokującego przebywa jeden osobnik nietokujący
CM zan. – osobnik zaniepokojony: wydający krótkie "krrik" lub (i) oblatujący obserwatora, CM ♀ ♂ zan. – zaniepokojone dwa osobniki (przypuszczalnie tworzące parę), CM (4-5 zan.) – większa koncentracja złożona z 4-5 zaniepokojonych osobników,
	zan. – ten sam osobnik tokujący i zaniepokojony,
	- - -		–dwa różne ptaki jednocześnie tokujące
	- ? -		– prawdopodobnie dwa różne ptaki tokujące
	– ?		– przemieszczenie prawdopodobnie tego samego osobnika
		– niedokładnie zlokalizowany głos godowy np. słyszany z większej odległości lub w niesprzyjających warunkach atmosferycznych,

  "przemieszczenie" znaku na mapie (np. gdy początkowo niedokładnie zlokalizowano ptaka), ale nie ptaka w terenie!

Zarówno termin jak i pora liczeń lelka, sprzyjają wykryciu obecności słonek Scolopax rusticola, które o zmierzchu i o świcie mogą odbywać loty godowe z charakterystycznym "chrapaniem" i "psykaniem". Stwierdzenia tego gatunku należy odnotować na mapie symbolem: SL. W tym okresie można również stwierdzić obecność młodych, charakterystycznie odzywających się ("psscyk", "ksscyk") puszczyków Strix aluco – symbol: SXA juv. Ponadto można stwierdzić młode sowy uszate Asio otus (długi, monotonny pisk) – symbol: AO juv.

Przygotował:
Andrzej Dombrowski

• Poprzedni artykuł
• Następny artykuł