Strategia
Poniższa Instrukcja obejmuje wybrane założenia instrukcji z roku 1985, sporządzonej przez poniżej podpisanego, w ramach regionalnych badań faunistycznych Niziny Mazowieckiej. W niniejszej instrukcji przedstawiono tylko główne założenia (zakładając odpowiednie doświadczenie terenowe uczestników tej inwentaryzacji), bez szczegółowego opisu prowadzenia obserwacji w poszczególnych środowiskach.
W trakcie badań awifauny lęgowej dolin rzek Niziny Mazowieckiej i Krainy Gór Świętokrzyskich w latach 1981-2006 skontrolowano wszystkie duże, średnie i wiele dolin małych rzek. W kolejnym etapie (2006-2016) regionalnych badań powinny być powtórzone inwentaryzacje w dolinach kontrolowanych na użytek pierwszych edycji monografii awifaunistycznych obu regionów. Dane zebrane w poprzednich dekadach są niezwykle cenne do porównania rozmieszczenia i liczebności określonych gatunków ptaków. Szczególnie interesujące będą porównania dla tych gatunków, które w największym stopniu zmieniły tak obraz swojego rozmieszczenia jak i status liczebności po ponad 2 dekadach. Należą tu m.in. błotniaki, żuraw, większość siewkowych itp.
W dolinach wszystkich rzek należy wykonać 2 kontrole dzienne całej doliny oraz kontrolę koryta.
KONTROLE DOLINY
- kontrola dzienna (10 kwiecień – ok. 5 maj) jest poświęcona głównie skontrolowaniu przylegających do rzeki tzw. przystrumykowych łęgów olszowo-jesionowych porastających brzegi rzeki oraz olsów – wyspowo rozmieszczonych w tarasie zalewowym, na ogół na skraju doliny. Kontrola ta polega zarówno na przejściu wzdłuż koryta oraz inwentaryzacji na mapach stanowisk dzięciołów, pełzaczy i innych wczesnych gatunków, jak i kontroli kępowych olsów i łęgów (bocian czarny, żuraw, samotnik, bielik). W trakcie przejścia wzdłuż koryta notujemy gatunki związane z tym środowiskiem: nurogęś, zimorodek, gągoł ale i krzyżówka, czernica itp. typowo wodne gatunki dobrze w tym okresie wykrywalne. Oczywiście rozległe łąki również należy spenetrować, pamiętając jednak, że to środowisko będzie szczegółowo badane na następnej kontroli.
- kontrola dzienna (5-31 maj) z nastawieniem na penetrację tarasu zalewowego (łąki, murawy, pastwiska, starorzecza, torfianki). W tym okresie rejestrujemy (na osobnej mapie przeznaczonej na drugą kontrolę) siewkowe, włącznie z czajką i pozostałymi gatunkami wymienionymi w Aneksie. W tym czasie należy penetrować zarówno łąki jak i mniej przejrzyste siedliska (łozowiska, torfianki, trzcinowiska), włącznie z lasami łęgowymi i olsami (orlik krzykliwy, bocian czarny, myszołów, pustułka). Na rozległych łąkach kontrole należy rozpoczynać od lustracji całego terenu z jednego punktu oceniając liczebność zaobserwowanych ptaków a następnie w trakcie penetracji łąk, skorygować uzyskany wcześniej wynik.
W trakcie majowej kontroli penetrujemy również te fragmenty koryta, które zostały znacząco przekształcone: młynówki, odcinki powyżej jazów i innych przetamowań tak charakterystycznych głównie dla górnych odcinków rzeki. Takie środowiska stanowią ważne ostoje gatunków typowo wodnych: perkozy, łyska, kokoszka, kaczki, trzciniak, trzcinniczek.
Natomiast nieregulowane, naturalnie meandrujące odcinki (najczęściej w dolnym biegu rzek) kontrolujemy później, na opisanej poniżej specjalnej kontroli koryta lub spływie.
Największe, silnie zarośnięte roślinnością szuwarową zbiorniki (starorzecza, stawy, młynówki, itp.) stanowiące potencjalne stanowiska lęgowe zielonki należy dodatkowo skontrolować w 1. dekadzie maja, od zachodu Słońca do ok. 1-2 godzin po zmroku, nasłuchując głosów godowych tego gatunku z zastosowaniem stymulacji magnetofonowej.
Odstępy czasowe pomiędzy pierwszą a drugą kontrolą na danym fragmencie doliny nie powinny być krótsze niż 3 tygodnie i dłuższe, niż 5 tygodni. Na jedną kontrolę całej doliny będzie się składało kilka-kilkanaście liczeń, a ich liczba uzależniona będzie od powierzchni doliny i warunków pogodowych.
KONTROLA KORYTA (1-15 czerwiec)
Zakłada się, że w czasie kwietniowej kontroli poświęconej również na penetrację znacznych fragmentów koryta, w trakcie przejścia wzdłuż nadrzecznych (tzw. przystrumykowych) łęgów olszowo – jesionowych, zimorodek został wstępnie zinwentaryzowany... Natomiast brzegówka zasiedla dolinę dopiero w trakcie 2. kontroli i norki lęgowe tego gatunku są w większości wydrążone dopiero po 20/25 maju. W związku z tym, dla brzegówki, a przy okazji również dla sieweczki rzecznej, brodźca piskliwego, rybitwy rzecznej i białoczelnej oraz rodzin nurogęsi, krzyżówki (i ponownie dla zimorodka), optymalne jest przejście wzdłuż naturalnie meandrujących, nieregulowanych odcinków rzeki pomiędzy 1 a 15 czerwcem. W dolnym biegu takich rzek jak Liwiec, Bzura, Wkra, Kamienna oraz w całym biegu Bugu, Narwi, Pilicy, Nidy zalecany jest spływ, a na pozostałych rzekach wystarczające będzie przejście wzdłuż rzeki.
Dodatkowo dla Wisły zalecane są:
- 2 spływy w głównym nurcie: na przełomie kwietnia / maja oraz na przełomie maja / czerwca
- jednorazowy spływ w bocznych odnogach (znaczna liczba stanowisk zimorodka, piskliwca, brzegówki oraz podróżniczka) w okresie 25 maj – 15 czerwiec.
DZIENNA KONTROLA UZUPEŁNIAJĄCA KONIECZNA JEST (20 czerwiec – 20 lipiec/20 sierpień) TYLKO NA WYBRANYCH fragmentach doliny lub koryta, które będą wymagały takich dodatkowych wizyt w terenie, ze względu na ostateczne rozstrzygnięcie zarówno samego faktu gniazdowania jak i dokładnego określenia liczby par lęgowych gatunków późnych, rzadkich, skrytych lub trudnych do oceny liczebności (bocian czarny, orlik krzykliwy, błotniaki, sowa błotna, dubelt, gęgawa, rożeniec, kokoszka, perkozek, wodniczka, łabędź niemy, itp. gatunki).
W tym okresie należy skontrolować wszystkie wsie przylegające do skraju doliny w celu inwentaryzacji zajętych gniazd bociana białego.
Szczególnie ważne są późne (cały sierpień) obserwacje na wszelkich zarastających roślinnością szuwarową zbiornikach wodnych: starorzecza, stawy, torfianki, glinianki, odcinki rzeki powyżej dawnych młynów (tzw. młynówki) oraz powyżej jazów i innych piętrzeń, dla ustalenia liczby rodzin i par perkozka, kokoszki i łyski. W tym okresie gatunki te są najmniej płochliwe, często pokazując się na otwartym lustrze. Dotychczasowe doświadczenia wskazują, że często są to jedyne obserwacje tych wodnych gatunków, coraz częściej podlegających presji ze strony norki amerykańskiej. Dobre wyniki w tym czasie daje dzienna stymulacja perkozka, kokoszki, wodnika oraz zielonki. Rodziny tych gatunków są w tym sierpniu łatwiej wykrywalne, niż w maju-czerwcu. Ponadto, w sezonach z wyjątkowo opóźnioną wiosną (taką sytuację odnotowano w roku 2006) cenne są obserwacje (nawet w końcu sierpnia), w miejscach wcześniejszych obserwacji orlika krzykliwego – młode ptaki są wówczas częściej widywane na otwartych łąkach.
KONTROLA NOCNA
Oprócz podstawowych dziennych kontroli, obejmujących całą dolinę rzeki, zakłada się jedną kontrolę nocną w całej dolinie (lub na wybranych, wyjątkowo szerokich i odkrytych fragmentach doliny) – dogodnych dla derkacza, uznanego za gatunek globalnie zagrożony. Wysoka liczebność derkacza była podstawą do włączenia wielu dolin rzek do sieci Obszarów Specjalnej Ochrony ptaków Natura 2000. Nocną kontrolę (bez stymulacji) należy wykonać w okresie od 20 maja do rozpoczęcia sianokosów (na ogół około 5 – 10 czerwca). Na jednorazowej kontroli poszczególnych fragmentów doliny liczymy "derkające" samce. W dolinach wąskich (do ok. 1 km szerokości) trasa przejścia biegnie środkiem doliny, najczęściej wzdłuż rzeki, ale w najszerszych fragmentach dolin należy tak zaplanować trasę przejścia, aby umożliwiała ona możliwie dokładne określenie liczby ptaków.
W ciągu jednej nocy (od zmroku do brzasku) można skontrolować do 600-700 ha łąk idąc trasami nie gęściej niż 500-600 m. Zbyt małe odległości pomiędzy równoległymi trasami przejścia mogą prowadzić do zawyżenia liczebności derkacza-gatunku słyszalnego ze znacznej odległości. Przy okazji tej kontroli należy notować pozostałe gatunki o zmierzchowo-nocnej aktywności głosowej: perkozek, bąk, kropiatka, zielonka, kokoszka, przepiórka, świerszczak, strumieniówka, brzęczka - jakkolwiek dla większości z nich (poza bączkiem) nie jest to optymalny okres ich najwyższej aktywności głosowej.
Należy podkreślić, że o ile w przypadku derkacza i bąka (aktywne całą noc) oraz wodnika, kokoszki, brzęczki (zasiedlają specyficzne, niezbyt liczne środowiska) możliwe jest ustalenie dokładnej ich liczebności w skali CAŁEJ doliny, to już w przypadku świerszczaka i strumieniówki jest to mniej realne, ponieważ aktywność śpiewu tych rozpowszechnionych w dolinie wróblowych jest ograniczona do krótkiego okresu (w ciągu 2-3 godzin po wschodzie/zachodzie słońca). W tak krótkim czasie można uzyskać dokładne dane o liczebności/zagęszczeniu tych gatunków ptaków w ciągu jednego liczenia/jednego wieczoru, tylko na niewielkim fragmencie doliny (do około 300-400ha). Wskazane jest uzyskanie takich prób na wybranych fragmentach doliny – nie przekraczających 600-800 ha, kontrolowanych np. w ciągu 2 sąsiednich wieczorów.
Również w przypadku niektórych dziennych, generalnie rozpowszechnionych gatunków (remiz, dziwonia) ze względu na krótki okres aktywności śpiewu, niemożliwe jest uzyskanie dokładnego szacunku w skali całej doliny. Gatunki te należy jednak notować na każdej kontroli dla uzyskania przybliżonych ocen liczebności (przedział liczebności minimalnej i maksymalnej) oraz charakterystyki występowania w skali całej doliny
Prowadzenie i rejestrowanie obserwacji
INSTRUKCJA zakłada wykonanie liczeń w granicach naturalnych doliny, czyli do skraju środowisk typowych dla dolin rzek (łąki, murawy, wydmy, starorzecza, torfianki, łozowiska, lasy olszowe itp.), z wyłączeniem przyległych wsi, miast i gruntów ornych (z wyjątkiem nowin tj. gruntów powstałych po zaoraniu łąk) oraz przyległych do dolin borów sosnowych. Uwaga, wyspowo położone w dolinie (w otoczeniu łąk) plantacje sosny lub topoli oraz torfianki, stawy i stawki itp. środowiska antropogenicznego pochodzenia, powinny być penetrowane na równi z biotopami naturalnymi. Środowiska te stanowią ważne miejsca gniazdowania gatunków ekologicznie związanych z doliną (żerowanie): szponiaste, rybitwa czarna, dudek, srokosz (uwaga na rudogłówkę w plantacjach topolowych z pojedynczymi wyższymi drzewami). Poniżej zamieszczono wykaz i skróty wszystkich "mapowanych" gatunków (gatunki pozostałe nie podlegają rejestracji na mapie, czyli nie określa się nawet przybliżonej dla nich liczebności).
Symbole do zapisów (na mapie) różnych sytuacji (na przykładzie rycyka – LI, cyranki – ANQ oraz orlika krzykliwego – AQP):
|
|
– (obwiedzione pełnym kółkiem) – zachowanie godowe: głos godowy, śpiew, lot tokującego ptaka |
|||
|
|
– (obwiedzione przerywanym kółkiem) – niedokładnie zlokalizowany głos, śpiew |
|||
|
LI (obwiedzione przerywanym czworobokiem) – niedokładnie zlokalizowany ptak odzywający się innym głosem niż godowy), LI X LI – zachowania agresywne, np. walka, odganianie, pozy grożenia,* LI (4 jaja) – "gwiazdka" dokładnie lokalizująca gniazdo danego gatunku – w tym przypadku z pełnym zniesieniem, LI - - - - LI – jednocześnie widziane różne ptaki,LI - - - ? - - - LI – przypuszczalnie dwa różne ptaki, |
||||
|
|
- - - |
|
– jednocześnie słyszane głosy godowe różnych ptaków |
|
|
LI |
---- |
|
– jednoczesne stwierdzenie pary i głosu godowego pojed. ptaka |
|
|
LI --- |
|
----- |
|
– (przerywana strzałka) – przemieszczenie (obserwacja ptaka w locie) o nie zlokalizowanym zakończeniu lotu |
|
LI --- |
|
I |
– (ciągła strzałka) – przemieszczenie o zlokalizowanym zakończeniu lotu |
|
|
LI |
I |
|
– ptak poderwał się do lotu |
|
| LI | (3) | – 3 osobniki (płeć nieustalona), 4 os. itd. | ||
|
ANQ |
♂ |
– samiec cyranki, |
||
|
ANQ |
|
– para cyranek, |
||
|
ANQ |
juv. |
– ptak młodociany-słabo lotny, |
||
|
ANQ |
rodz. |
– samica z młodymi, |
||
|
ANQ |
pok. |
– ptak z pokarmem, |
||
|
ANQ |
zan. |
– silne zaniepokojenie ptaka sugerujące obecność nie wykrytego gniazda |
||
ANEKS:
Wykaz gatunków, których stanowiska są objęte rejestracją na mapach dolin rzek Niziny Mazowieckiej i Krainy Gór Świętokrzyskich. Wytłuszczono gatunki, dla których ocena liczebności nie jest możliwa przy tak rozległych obszarach oraz zakładanej liczbie kontroli, ale ważne jest rejestrowanie na mapach wszystkich wykrytych stanowisk tych ptaków – dla późniejszego scharakteryzowania ich rozmieszczenia w skali doliny – od źródeł do ujścia:
* - zajęte gniazda i kolonie lęgowe, podając liczbę gniazd lub norek
** - poza budynkami, a więc pod mostami, zaś w przypadku kawki również w lasach łęgowych (naturalne dziuple).
Ponieważ badania są poświęcone zarówno awifaunie lęgowej, jak i siedliskom ptaków, zaleca się zaznaczanie na mapach i notowanie wszelkich czynników negatywnie wpływających na warunki gniazdowania ptaków: nowe rowy melioracyjne, zaorywanie łąk, zamiana gruntów rolnych na działki letniskowe, wycinanie lasów łęgowych i olsów, nadmierne zarastanie łąk (zaniechanie wykaszania i wypasu), eksploatacja torfu itp.
Ponadto ważne jest zlokalizowanie wszelkich przetamowań koryta: zastawki przed młynami, jazy, śluzy, tamy bobrowe (i żeremia) itp. obiekty hydrotechniczne.
Powyżej wymienione zaznaczamy na mapach odnośnikami, zapisując na marginesie mapy wszelkie istotne szczegóły.
NA MAPACH terenowych należy dokładnie nanosić wykryte stanowiska, tak aby opracowujący całą dolinę koordynator akcji, czyli niżej podpisany mógł wykonać całościową ocenę liczebności określonych gatunków. Po zakończeniu badań terenowych, mapki z kontroli terenowych należy przesłać na adres koordynatora tej akcji, który oceni liczebność poszczególnych gatunków:
Andrzej Dombrowski
ul. Świerkowa 18,
08-110 Siedlce
e-mail: Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie w przeglądarce obsługi JavaScript.
