Niniejsza instrukcja jest zalecana do określenia zagęszczenia dziennych gatunków ptaków (ocenie liczebności sów poświęcono osobne opracowanie pod red. R. Mikuska: "Metody badań i ochrony sów", Kraków, 2005).

W ostatniej dekadzie wykazano dynamiczny wzrost liczebności większości szponiastych oraz paszkota, gila, sójki, orzechówki i kruka, ale spadek liczebności turkawki zarówno w niedużych lasach w krajobrazie rolniczym jak i w dużych kompleksach leśnych. Dane o zagęszczeniu ptaków, zarówno w skali  krajobrazu leśnego, jak i na wybranych fragmentach różnych typów siedliskowych, czy wiekowych drzewostanów są obecnie szczególnie pożądane dla określenia ich statusu w największych kompleksach leśnych w poszczególnych mezoregionach Niziny Mazowieckiej oraz dla uzyskania danych wyjściowych do monitorowania w przyszłości ich stanu w celu określenia kierunku i natężenia tendencji populacyjnych w krajobrazie leśnym.

W założeniach regionalnych badań przyjęto uzyskanie w latach 2007-2020 danych dla każdego z największych kompleksów leśnych w każdym z czterech makroregionów Niziny Mazowieckiej: Nizina Północnomazowiecka (Puszcza Biała, Puszcza Kurpiowska), Nizina Środkowomazowiecka (Puszcza Kampinoska, Bory Otwocko-Maciejowickie, Puszcza Kozienicka), Wzniesienia Południowomazowieckie (Puszcza Pilicka),  Nizina Południowopodlaska (Lasy Łukowskie, Puszcza Sterdyńska) oraz w Krainie Gór Świętokrzyskich: Puszcza Rozwadowska (Lasy Przysuskie), Lasy Iłżeckie, Puszcza Świętokrzyska, Lasy Włoszczowskie.

1.   Powierzchnia (IV – rzędu) – CAŁY KOMPLEKS LEŚNY 

Optymalna skala mapy: 1:20 000 ("drzewostanówka") lub topograficzna 1:25 000

Lista gatunków podlegających ocenie liczebności (podano skróty nazw gatunkowych, stosowane na mapach z kontroli terenowych), czyli notowaniu na mapach; wytłuszczono gatunki dla których niezbędne jest wykrycie zajętych gniazd. Kolorem czerwonym zaznaczono gatunki, które jakkolwiek trudne do dokładnej oceny liczebności w tak dużej skali przestrzennej, to jednak należy notować dla uzyskania przybliżonej oceny (przedziały liczebności) w skali całego kompleksu:

Bocian czarny – CCN
Cyraneczka – ANC
Żuraw – GR
Jarząbek – TB
Samotnik – TRO
Orlik krzykliwy – AQP
Trzmielojad – PAV
Bielik – HA
Jastrząb – ACG
Krogulec – ACN
Pustułka – FAT
Kobuz – FAS
Kania czarna – MG
Kania ruda – MM
Siniak – CO
Turkawka – ST
Dudek – U
Dzięcioł zielonosiwy – PCN
Dzięcioł białogrzbiety – DL
Dzięcioł średni – DE
Srokosz – LEX
Kruk – COX
Wrona – COC
Orzechówka – NCR
Muchołówka mała – FP
Muchołówka białoszyja – FA
Świergotek polny – AC
Ortolan – EH
Czyżyk – CS
Krzyżodziób świerkowy – LOX

oraz gatunki, jakkolwiek trudne do dokładnej oceny liczebności na tak dużej powierzchni, to jednak ważne jest zaznaczanie dla nich każdego stanowiska na powierzchniach położonych w północnej i wschodniej części regionu (CB, LUM, SS), gdzie gatunki te są sporadycznie spotykane oraz SD, PO i PIP, na ogół rzadko lub nielicznie  spotykane w śródleśnych osadach w skali całego regionu:

Pełzacz ogrodowy – CB
Słowik rdzawy – LUM
Kulczyk – SS
Sierpówka – SD
Kopciuszek – PO
Sroka – PIP

Terminy i czasochłonność kontroli (w nawiasach podano gatunki, na które należy w tym okresie zwrócić szczególną uwagę):

• Kontrola 1.    1 marzec –15 kwiecień (żuraw, bielik, kruk, jastrząb?),
• Kontrola 2.  10 kwiecień  – 15 maj (bocian czarny, wrona, sroka),
• Kontrola 3.  15 maj – 15 czerwiec (sokoły, trzmielojad, dudek, turkawka, krogulec),
• Kontrola 4.  15 czerwiec – 15 lipiec (kobuz, pustułka, dudek, trzmielojad),
• Kontrola 5.  15 lipiec – 20 sierpień (bocian czarny, trzmielojad, sokoły)

2. Powierzchnia krajobrazowa-wielkoobszarowa („makromozaika”) (III – rzędu)

Wielkość pow. próbnej: 50-70 km²

Optymalna skala mapy: 1:10 000 (1:20 000 – "drzewostanówka") Lista gatunków podlegających ocenie liczebności – podano skróty nazw gatunkowych, stosowane na mapach z kontroli terenowych, czyli notowaniu na mapach, wytłuszczając gatunki, dla których oceny liczebności niezbędne jest wykrycie zajętych gniazd (poniżej nie podano gatunków ocenianych na IV-rzędowej, które również na III-rzędowej powinny być liczone nie ograniczając się tylko do dodatkowo liczonych poniżej podanych gatunków).

Myszołów – B
Jastrząb – ACG
Krogulec – ACN
Dzięcioł zielony – PV
Dzięcioł czarny – DM
Dzięcioł średni – DE
Dzięciołek – DI
Krętogłów – J
Lelek – CM

Terminy i czasochłonność kontroli dziennych (w nawiasach podano gatunki, na które należy w tym okresie zwrócić szczególną uwagę):

(identyczne jak na IV-rzędowej z ta różnicą, że dokładność penetracji jest tu większa, bo i zestaw gatunków podlegających ocenie liczebności większy). 

• Kontrola 1.  1 marzec –15 kwiecień (żuraw, bielik, kruk, jastrząb, krogulec, dzięcioły),
• Kontrola 2.  10 kwiecień  – 15 maj (bocian czarny, wrona, sroka, myszołów),
• Kontrola 3.  15 maj – 15 czerwiec (sokoły, krogulec, trzmielojad, dudek, turkawka),
• Kontrola 4.  15 czerwiec – 15 lipiec (kobuz, pustułka, dudek, trzmielojad, krogulec),
• Kontrola 5.  15 lipiec – 20 sierpień (bocian czarny, trzmielojad, sokoły)

Dodatkowa nocna kontrola na lelka w CZERWCU (największa aktywność do 2 godzin po zmroku i od 2 godzin przed brzaskiem konieczna stymulacja z użyciem magnetofonu). 
Dotychczasowe doświadczenia wskazują, że w ciągu jednego intensywnego dnia pracy w terenie (10 godzin) można dokładnie skontrolować około 5-8 km2   powierzchni, czyli na kontrolę powierzchni wielkości 50 km2 należałoby poświęcić 6-10 takich dni, a w całym sezonie 30-50 dni.

Prowadzenie obserwacji terenowych, zapisy na mapie (dotyczy wszystkich kategorii powierzchni).

Przed każdą kontrolą, należy na mapie zaznaczyć (ołówkiem) trasę przejścia, modyfikując ją w trakcie kontroli. Po wykonaniu kontroli rzeczywiście przebytą trasę należy trwale oznaczyć na mapie (jaskrawym kolorem). Trasa przejścia powinna uwzględniać wszystkie śródleśne bagienka, najstarsze drzewostany, polany oraz śródleśne osady.

W przypadku pow. IV (III) – rzędu ważne jest również skontrolowanie zewnętrznego skraju puszczy, ponieważ tu właśnie skoncentrowane są stanowiska lęgowe świergotka polnego, ortolana a także srokosza, które jakkolwiek z samego lasu nie korzystają, jednak wyraźnie preferują sąsiedztwo ściany lasu – bez której z pewnością ich zagęszczenia (wręcz obecność) byłyby niższe (patrz publikacja o awifaunie Puszczy Białej A. Dmocha i innych w Kulonie z roku 2003, nr 8).

W przypadku wykrycia zajętego gniazda, nie należy wykonywać jego powtórnej kontroli – unikamy niepotrzebnego niepokojenia ptaków i narażania lęgu na straty. Natomiast powtórna kontrola jest wskazana w przypadku podejrzenia straty lęgu w wykrytym gnieździe i podejrzeniem założenia kolejnego gniazda w pobliżu pierwszego. UWAGA na przestrzeganie zasad ustanowionych w strefach ochronnych dla bociana czarnego i bielika.

Jakkolwiek głównym kryterium oceny liczebności większości gatunków są zajęte gniazda i liczenia można prowadzić niezależnie od typu pogody, nawet w czasie mżawki, czy silnych wiatrów, to jednak dobra pogoda (bezwietrzna i  słoneczna) pozwala na wykrycie już z większej odległości obecności ptaków tokujących, czy zaniepokojonych, co z pewnością znacznie ułatwia wykrycie zajętych gniazd.

Do najwcześniej gniazdujących należy bielik, kruk i jastrząb, stąd też tym właśnie gatunkom poświęcona jest pierwsza kontrola. Jastrzębie mogą tokować już w połowie lutego, a kruki i bieliki w zasadzie kończą w tym czasie swoje loty godowe.

Zdecydowana większość gniazd myszołowa znajduje się maksymalnie do 50 m od skraju lasu – trasa przejścia w większych lasach powinna zatem przebiegać w odległości 20-30 m od skraju lasu. Tylko nieliczne gniazda tego gatunku oraz większość gniazd jastrzębia może być zakładana powyżej tej strefy – nawet do 200 m od skraju lasu.

Kruki zakładają gniazda najczęściej na starych, wysokich sosnach, niezależnie od ich odległości do skraju lasu. Ostatnio obserwuje się wyraźną tendencję do zakładania gniazd na masztach (słupach) wysokiego napięcia (w tym również tych przebiegających przez las), stąd też konieczność przejścia wzdłuż takich linii energetycznych. Ponieważ gniazda te są z reguły zajmowane przez kobuzy tuż po wylocie młodych kruków (około 10-15 maja), należy je skontrolować powtórnie w czasie 3. i 4. kontroli dla ustalenia liczebności kobuza oraz pustułki, która jednak w mniejszym stopniu od kobuza zajmuje tegoroczne gniazda kruka, preferując raczej stare gniazda kruka oraz wrony lub sroki.

Wrona z reguły zakłada gniazda w pobliżu zewnętrznego skraju lasu, śródleśnych większych polan i dolin rzek oraz zbiorników wodnych, w szerokim spektrum środowisk: od pojedynczych drzew do większych lasów, ale tuż przy jego skraju-maksymalnie do 30-50 m.

Krogulec gniazduje w drągowinach i starszych młodnikach sosnowych, zatem należy w trakcie 3. kontroli spenetrować dokładnie wszystkie płaty tych najmłodszych lasów. Ponieważ samice mogą siedzieć bardzo twardo na jajach, niekiedy konieczne będzie spłoszenie wysiadującego ptaka w celu wykluczenia ew. pomyłki z wysiadującą sójką, zasiedlającą to samo środowisko.

Ostatnie kontrole są kluczowe dla oceny liczebności trzmielojada. Odrębną grupę stanowią gatunki  szacowane na podstawie głosów oraz obserwacji wizualnych, czyli bez konieczności wyszukiwania gniazd, co mogłoby okazać się wyjątkowo czasochłonne na tak rozległym obszarze. Są to: żuraw, dudek, dzięcioły.

Szczególnie ważne jest rejestrowanie jednocześnie słyszanych/widzianych par/ptaków. Należy też podkreślić bardzo podobne głosy samicy i samca dzięcioła zielonego oraz niektóre typy głosów dz. czarnego, często interpretowane jako głosy jednocześnie słyszanych samców, co nie zawsze musi być tak właśnie interpretowane.

Ostatnia kontrola nie musi obejmować całej powierzchni a tylko te jej fragmenty, które wymagają ostatecznego rozstrzygnięcia wcześniejszych wątpliwości, zwłaszcza w przypadku najpóźniej gniazdujących gatunków: trzmielojad, kobuz.

Symbole do zapisów (na mapie) różnych sytuacji (na przykładzie dzięcioła czarnego):

	– (obwiedzione pełnym kółkiem) – zachowanie godowe: głos godowy, śpiew, lot  tokującego ptaka
	– (obwiedzione przerywanym kółkiem) – niedokładnie zlokalizowany głos, śpiew
DM X DM – zachowania agresywne, np. walka, odganianie, pozy grożenia, * DM (so, 10) – "gwiazdka" dokładnie lokalizująca gniazdo danego gatunku – w tym przypadku – zajętą dziuplę – na sośnie na wysokości 10 m, DM  - - - - DM – jednocześnie widziane różne ptaki,
	- - -		– jednocześnie słyszane głosy godowe różnych ptaków
DM	----		– jednoczesne stwierdzenie pary i głosu godowego pojed. ptaka
DM ---		-----		– (przerywana strzałka) – przemieszczenie (obserwacja ptaka w locie) o nie zlokalizowanym zakończeniu lotu
DM ---		I	– (ciągła strzałka) – przemieszczenie o zlokalizowanym zakończeniu lotu
DM	I		– ptak poderwał się do lotu
DM	♂	– samiec dzięcioła czarnego,
DM		– para dz. czarnych,
DM	juv.	– ptak młodociany-słabo lotny,
DM	rodz.	– rodzinka,
DM	pok.	– ptak z pokarmem,
DM	zan.	– silne zaniepokojenie ptaka sugerujące obecność nie wykrytego gniazda
DM	II	– 2 osobniki (płeć nieustalona), itd.

Poniższe zalecenia liczeń na powierzchniach II i I-rzędu są skierowane do najbardziej doświadczonych osób, rozpoznających śpiewy wszystkich gatunków ptaków zasiedlających poszczególne typy lasów/drzewostanów w krajobrazie leśnym.

3. Powierzchnia krajobrazowa-średnioobszarowa („mikromozaika”) (II – rzędu).

Dla gatunków średnio-licznych i wybranych licznych wyznaczane są powierzchnie mniejsze (150-200 ha w żyźniejszych i/lub starszych drzewostanach  lub 300-500 ha w ubogich/młodszych) . Również skala mapy jest inna – 1:5 000 lub 1:2 000 

Należy wykonać łącznie 8 kontroli, w tym:

• 7 przedpołudniowych, równomiernie rozłożonych pomiędzy 15 marcem  20 czerwcem (na jedną kontrolę całej powierzchni o średnio urozmaiconej strukturze środowiskowej w kształcie kwadratu 1,5 x 1,5 km (225 ha) po równomiernej (co 150 m) trasie przejścia – łącznie 18km na całej pow. – przy tempie przejścia 2 km/godz. (do 38 ha/godz.) przypadają 3 poranki (4.30-7.30) na całej powierzchni, czyli 21 poranków w całym sezonie. Oczywiście przedłużając kontrolę poranną do 8.30 (dotyczy szczególnie olsów i łęgów) skracamy liczbę wyjazdów na powierzchnię.
• kontrola  wieczorna (na TV, LUL itp.) początek ok. 1,5 godziny przed zachodem Słońca do zmroku na przełomie kwietnia/maja. Tempo przejścia szybkie, ponieważ w czasie tak krótkim (2 godziny) należy skontrolować CAŁĄ powierzchnie.  

Lista gatunków oraz wykaz skrótów wykorzystywanych na mapach – podlegających ocenie liczebności (ocenie tej podlegają również gatunki objęte oceną liczebności na pow. III-IV – rzędu, wcześniej omówione, a poniżej dodatkowo nie podawane):

Grzywacz – CP,
Kukułka – CU,
Trznadel – EI,
Ortolan – EH,
Lerka – L,
Pleszka – PP,
Słowik szary – LUL,
Gąsiorek – LC,
Jarzębatka – SN,
Gajówka – SB,
Cierniówka – SC,
Piegża – SU,
Dzięcioł duży – DA,
Pełzacz ogrodowy – CB,
Pełzacz leśny – CF,
Kowalik – SE,
Paszkot – TV,
Kwiczoł – TP,
Raniuszek – AE,
Sikora uboga – PL,
Czarnogłówka – PN,
Mysikrólik – RR,
Zniczek – RI,
Strumieniówka – LF,
Sójka – G,
Gil – PY,
Pokrzywnica – PMO,
Wilga – OR,
Sosnówka – PA (tylko na Niz. Mazowieckiej),
Czubatka – PC,
Dzwoniec – C,
Makolągwa – AB,
Szczygieł – CC,
Grubodziób – CT.

4.  Powierzchnia podstawowa (jednośrodowiskowa, I – rzędu)

Dla dominantów, czyli najliczniejszych gatunków są zalecane powierzchnie podstawowe o minimalnej wielkości 20 ha, optymalnie 30 ha (w miarę jednorodne)  w różnych typach drzewostanów.

Liczeniami objęte są tu WSZYSTKIE gatunki ptaków zasiedlających wyznaczoną powierzchnię próbną (niezależnie od poziomu ich liczebności), a liczba kontroli wynosi 9, w tym 8 porannych równomiernie rozłożonych w czasie (pomiędzy 15 kwietniem a 20 czerwcem) oraz jedna wieczorna (na drozdy i rudzika na przełomie kwietnia i maja).

Powierzchnia kategorii I-II rzędu wymaga uaktualnienia w terenie i naniesienia szczegółów ułatwiających lokalizację ptaków na mapie (głazy, wykroty, prześwity, ścieżki, polanki, stare okazy „pomnikowe” drzew a na II-rzędowej: zręby i młodniki).

W trakcie jednej kontroli, należy spenetrować CAŁĄ powierzchnię próbną (średnie tempo wynosi 10 ha/godz.) Trasa przejścia powinna być możliwie równomiernie rozmieszczona na całej powierzchni i w zależności od struktury (zwartość drzewostanów itp.) co 80-120 m (przeciętnie co 100 m), ale oczywiście nie jest to sieć idealnie równoległych linii!!

Skala map: 1:2 000 lub 1:1 000, Skróty nazw gatunków – do wykorzystania na mapach (poniżej nie podano skrótów gatunków podanych przy omawianiu powierzchni II-IV – rzędu):

Z – zięba,
P – mazurek,
S – szpak,
E – rudzik,
SA – kapturka,
MS – muchołówka szara,
FH – muchołówka żałobna,
HI – zaganiacz,
KS – świstunka,
KC – pierwiosnek,
KT – piecuszek,
TM – kos,
TF – śpiewak,
PJ – bogatka,
PE – modraszka,
AT – świergotek

OPRACOWANIE WSTĘPNE (dotyczy wszystkich kategorii pow. próbnych)

Po zakończeniu badań terenowych, należy sporządzić tzw. mapki gatunkowe, czyli na osobnej (dla każdego gatunku) mapce należy przenieść WSZYSTKIE jego stwierdzenia z kolejnych kontroli, przy czym zamiast symbolu gatunku wpisujemy numer porządkowy kolejnej kontroli, np.:

1 () - - - - - -1, co oznacza jednoczesne stwierdzenie pary ptaków danego gatunku oraz ptaka pojedynczego na pierwszej kontroli. Analogicznie postępujemy z kolejnymi kontrolami i poszcz. typami obserwacji, np.  zlokalizowanych gniazd itp.

Wszystkie mapki gatunkowe oraz mapki z kontroli terenowych przesyłamy na adres koordynatora tej akcji (który wykreśli "papierowe terytoria" oraz oceni zagęszczenie po uwzględnieniu podanej przez obserwatora wielkości (w ha) powierzchni i wystąpi z ew. propozycją opublikowania (przez AUTORA) uzyskanych danych:

Sławomir Chmielewski
05-640 Mogielnica,
ul. Rynek 12. 
e-mail: Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie w przeglądarce obsługi JavaScript.

 

• Poprzedni artykuł
• Następny artykuł