Niniejsza instrukcja jest zalecana do określenia zagęszczenia dziennych gatunków ptaków (ocenie liczebności sów poświęcono osobne opracowanie pod red. R. Mikuska: "Metody badań i ochrony sów", Kraków, 2005).

W ostatniej dekadzie wykazano dynamiczny wzrost liczebności większości szponiastych oraz paszkota, kruka i dudka, ale spadek liczebności sroki i wrony w typowym (z dominacją gruntów ornych) krajobrazie rolniczym. Zdecydowana większość przedstawicieli wróblowych zasiedlających osiedla wiejskie, śródpolne laski oraz pola uprawne i sady również odznaczała się tendencją wzrostową w porównaniu z okresem sprzed 2-3 dekad. Dane o zagęszczeniu ptaków, zarówno w skali  krajobrazu, jaki i w poszczególnych środowiskach są obecnie szczególnie pożądane dla określenia ich statusu w poszczególnych mezoregionach Niziny Mazowieckiej oraz dla uzyskania danych wyjściowych do monitorowania w przyszłości ich stanu w celu określenia kierunku i natężenia tendencji populacyjnych w krajobrazie rolniczym, który przypuszczalnie będzie podlegał coraz silniejszym przekształceniom.

W założeniach regionalnych badań przyjęto uzyskanie w latach 2007-2016 odpowiednich  danych dla każdego z czterech makroregionów Niziny Mazowieckiej (Nizina Północnomazowiecka, Nizina Środkowomazowiecka, Wzniesienia Południowomazowieckie i Nizina Południowopodlaska) oraz w K.G.Św. (Wyżyna Przedborska, Wyżyna Kielecko-Sandomierska, Niecka Nidziańska). Jednak optymalne byłoby wyznaczenie większej – niż liczba makroregionów – powierzchni oddających lokalne zróżnicowania w każdym makroregionie: równiny, obniżenia, doliny, kotliny, wysoczyzny – stanowiących osobne mezoregiony. Przykładowo, w obrębie Niziny Północnomazowieckiej  wyznaczono powierzchnie  próbne zarówno na Wzniesieniach Mławskich, jak i na znacznie niżej położonej Równinie Kurpiowskiej.

Szczególnie ważne jest kontynuowanie badań na powierzchniach kontrolowanych z zastosowaniem tej samej metody (kartograficznej) w latach 1978-1984 oraz 1999-2004.

Ponieważ zagęszczenia gatunków ptaków zasiedlających krajobraz rolniczy są silnie zróżnicowane – w celu uzyskania reprezentatywnych danych dla określonych gatunków – zaproponowano odpowiednie zróżnicowanie wielkości powierzchni próbnych.

1.   Powierzchnie krajobrazowe (wielo-środowiskowe)

1.1 Powierzchnia wielkoobszarowa (III – rzędu) Wielkość powierzchni:

Dla gawrona, brzegówki, żurawia i bociana białego reprezentatywna jest: 500-1000 km²

Dla wszystkich gatunków sów oraz rozproszonych i generalnie nielicznych (trzmielojad, pustułka, kobuz, wszystkie błotniaki oraz kolonijnie gniazdująca oknówka i brzegówka) wielkość powierzchni powinna wynosić: 100-300 km²

Dla zdecydowanej większości gatunków (patrz: Lista....): 40-60 km² (zalecany kwadrat 7 x 7 km = 49 km²)

Optymalna skala mapy: 1:25 000 lub jej 2-krotne powiększenie, czyli 1:12 500.

Lista gatunków podlegających ocenie liczebności (w nawiasach podano skróty nazw gatunkowych, stosowane na mapach z kontroli terenowych; wytłuszczono gatunki objęte dokładną oceną liczebności tylko w wariancie intensywnym – jakkolwiek w wariancie ekstensywnym są na mapach również NOTOWANE):

Żuraw – GR
Bocian biały – CCC
Myszołów – B
Jastrząb – ACG
Krogulec – ACN
Pustułka – FAT
Kobuz – FAS
Błotniak stawowy – CIA
Błotniak łąkowy – CIP
Dzięcioł zielony – PV
Dzięcioł czarny – DM
Dzięcioł średni – DE
Dzięciołek – DI
Dzięcioł syryjski – DS
Krętogłów – J
Dudek – U
Turkawka – ST
Srokosz – LEX
Brzegówka – RR
Oknówka – DU
Kruk – COX
Wrona – COC
Sroka – PIP
Gawron – COF

oraz gatunki, jakkolwiek trudne do dokładnej oceny liczebności na tak dużej powierzchni, ale ważne jest zaznaczanie dla nich każdego stanowiska na powierzchniach położonych w północnej i wschodniej części regionu mazowieckiego, gdzie poniższe gatunki są sporadycznie spotykane:

Pełzacz ogrodowy – CB
Słowik rdzawy – LUM
Kląskawka – SQ

Terminy i czasochłonność kontroli (w nawiasach podano gatunki, na które należy w tym okresie zwrócić szczególną uwagę):

WARIANT INTENSYWNY (liczone wszystkie powyżej wymienione gatunki):

• Kontrola 1.    1 marzec – 10 (15) kwiecień (żuraw, kruk, jastrząb, srokosz, dzięcioły)
• Kontrola 2.  15 kwiecień  – 10 maj (srokosz, wrona, sroka, myszołów, bł. stawowy, dzięcioły, pozostałe wybrane wróblowe)
• Kontrola 3.  11 maj – 10 czerwiec (sokoły, krogulec, błotniaki, dudek, turkawka, wróblowe)
• Kontrola 4.  11 czerwiec – 10 lipiec (kobuz, pustułka, dudek, trzmielojad, błotniak łąkowy, wróblowe)
• Kontrola 5.  11 lipiec – 10 sierpień (trzmielojad, sokoły, błotniaki, wróblowe)

WARIANT EKSTENSYWNY (TYLKO SZPONIASTE, KRUKOWATE i niektóre DZIĘCIOŁY):

• Kontrola 1.    1 marzec – 10 (15) kwiecień
• Kontrola 2.  15 kwiecień – 10 maj
• Kontrola 3.  11 maj – 15 lipiec

Dotychczasowe doświadczenia uzyskane w wyniku badań na 6 największych w regionie pow. próbnych wskazują, że w ciągu jednego intensywnego dnia pracy w terenie (10 godzin) można dokładnie skontrolować około 10 km²   powierzchni, czyli na kontrolę powierzchni wielkości 50 km² należałoby poświęcić 5 takich dni, a zatem łącznie na wszystkie kontrole przypadnie 25 dni w całym sezonie w wariancie intensywnym lub tylko 15 dni w wariancie ekstensywnym.

Prowadzenie obserwacji terenowych

Przed każdą kontrolą, należy na mapie zaznaczyć (ołówkiem) trasę przejścia, modyfikując ją w trakcie kontroli. Po wykonaniu kontroli rzeczywiście przebytą trasę należy trwale oznaczyć na mapie (jaskrawym kolorem). Trasa przejścia powinna uwzględniać wszystkie zadrzewienia, bagienka, kompleksy łąk, stare aleje itp., a dla kontroli sroki – osiedla wiejskie i pojedyncze zagrody.

W przypadku wykrycia zajętego gniazda, nie należy wykonywać jego powtórnej kontroli – unikamy niepotrzebnego niepokojenia ptaków i narażania lęgu na straty. Natomiast powtórna kontrola jest wskazana w przypadku podejrzenia straty lęgu w wykrytym gnieździe i podejrzeniem założenia kolejnego gniazda w pobliżu pierwszego.    

Podstawą do określenia liczebności szponiastych i krukowatych są zajęte gniazda, zatem należy dokładnie spenetrować wszystkie lasy, zadrzewienia, aleje i pojedyncze drzewa.

Jakkolwiek głównym kryterium oceny liczebności większości gatunków są zajęte gniazda i liczenia można prowadzić niezależnie od typu pogody, nawet w czasie mżawki, czy silnych wiatrów, to jednak dobra pogoda (bezwietrzna i  słoneczna) pozwala na wykrycie już z większej odległości obecności ptaków tokujących, czy zaniepokojonych, co z pewnością znacznie ułatwia wykrycie zajętych gniazd.  

Do najwcześniej gniazdujących należy kruk i jastrząb, stąd też tym właśnie gatunkom poświęcona jest pierwsza kontrola. Jastrzębie mogą tokować już w połowie lutego, a kruki w zasadzie kończą w tym czasie swoje loty godowe.

Zdecydowana większość gniazd myszołowa znajduje się maksymalnie do 50 m od skraju lasu - trasa przejścia w większych lasach powinna przebiegać w odległości 20-30 m od skraju lasu. Tylko nieliczne gniazda tego gatunku oraz większość gniazd jastrzębia może być zakładana powyżej tej strefy – nawet do 200 m od skraju lasu.

Kruki zakładają gniazda najczęściej na starych, wysokich sosnach, niezależnie od ich lokalizacji od skraju lasu. Ostatnio obserwuje się wyraźną tendencje do zakładania gniazd na masztach (słupach) wysokiego napięcia, stąd też konieczność przejścia wzdłuż takich linii energetycznych. Ponieważ gniazda te są z reguły zajmowane przez kobuzy tuż po wylocie młodych kruków (około 10-15 maja), należy je skontrolować powtórnie w czasie 3. i 4. kontroli dla ustalenia liczebności kobuza oraz pustułki, która jednak w mniejszym stopniu od kobuza zajmuje tegoroczne gniazda kruka, preferując raczej stare gniazda kruka oraz wrony lub sroki.

Wrona z reguły zakłada gniazda w pobliżu łąk lub zbiorników wodnych, w szerokim spektrum środowisk: od pojedynczych drzew do większych lasów, ale tuż przy jego skraju-maksymalnie do 30-50m.

Natomiast sroka wymaga skontrolowania wszystkich wsi i dlatego konieczna jest dokładna – nawet tylko jednorazowa – kontrola osiedli w optymalnym terminie (2. kontrola: 15 kwiecień – 10 maj), coraz rzadziej spotyka się gniazda na pojedynczych, śródpolnych drzewach, jednak szczególnie preferowane są czyżnie (pasy gęstych śródpolnych krzewów i drzew, np. tarniny i/lub głogu ). UWAGA: w pobliżu zajętego gniazda srok mogą znajdować się gniazda niezajęte (stare i/lub tegoroczne szybko porzucone lub niedokończone), których uznanie jako zajęte może spowodować zawyżenie liczebności rzeczywistej. Gniazda takie z reguły znajdują się do 30-70 m od gniazda zajętego, wyjątkowo nawet w odległości 100-150 m. W takich przypadkach należy zwracać szczególną uwagę na jednoczesne obserwacje ptaków przy gniazdach.

Gawron – kolonie tego gatunku są "wysycane" dopiero około 15 kwietnia. Po tym okresie na ogół nie jest notowany znaczący przyrost nowych gniazd w kolonii, w związku z czym dokładne liczenie gniazd w połowie tego miesiąca jest wystarczające. Należy tu jednak podkreślić, że reprezentatywne dla oceny zagęszczenia tego kolonijnego gatunku są duże powierzchnie – około 1000 km²  

Krogulec gniazduje w drągowinach i starszych młodnikach sosnowych, zatem należy w trakcie 3. kontroli spenetrować dokładnie wszystkie płaty tych najmłodszych lasów. Ponieważ samice mogą siedzieć bardzo twardo na jajach, niekiedy konieczne będzie spłoszenie wysiadującego ptaka w celu wykluczenia ew. pomyłki z wysiadującą sójką, zasiedlającą to samo środowisko.  

Błotniaki zasiedlają otwarte pola i łąki, więc wymagają penetracji również tego środowiska. Ponieważ samce obu gatunków (stawowego i łąkowego) penetruje ustawicznie rozległy obszar najważniejsze są obserwacje samic i par ptaków, szczególnie na początku ich sezonu – pary i ptaki tokujące, przeganiające rywali lub inne gatunki. Ostatnie kontrola bywa często rozstrzygająca dla ostatecznej oceny liczby par obu gatunków błotniaków. Również ostatnie kontrole są kluczowe dla oceny liczebności trzmielojada.  

Odrębną grupę stanowią gatunki  szacowane na podstawie głosów oraz obserwacji wizualnych, czyli bez konieczności wyszukiwania gniazd, co mogłoby okazać się wyjątkowo czasochłonne na tak rozległym obszarze. Są to: żuraw, dudek, dzięcioły.

Szczególnie ważne jest rejestrowanie jednocześnie słyszanych/widzianych par/ptaków. Należy też podkreślić bardzo podobne głosy samicy i samca dzięcioła zielonego oraz niektóre typy głosów dz. czarnego, często interpretowane jako głosy jednocześnie słyszanych samców, co nie zawsze musi być tak właśnie interpretowane.

Srokosz jest najlepiej wykrywalny na początku badań (przełom marca/kwietnia: charakterystyczne „gwizdy” godowe samców) oraz pod koniec badań (charakterystyczne skrzeczenie młodych ptaków po opuszczeniu gniazda począwszy od początku czerwca do końca lipca).

Ostatnia kontrola nie musi obejmować całej powierzchni a tylko te jej fragmenty, które wymagają ostatecznego rozstrzygnięcia wcześniejszych wątpliwości, zwłaszcza w przypadku najpóźniej gniazdujących gatunków: trzmielojad, kobuz, błotniak łąkowy.  

Inwentaryzacja oknówki wymaga przeprowadzenia jednorazowej kontroli wszystkich budynków w okresie 1-20 czerwiec (uwaga na kolonijne gniazdowanie nie tylko na budynkach mieszkalnych ale również na gospodarskich (obory) oraz w remizach strażackich itp. obiektach.

Ocenie liczebności podlegają wykończone lub zaawansowane w budowie gniazda w zajętych koloniach - opuszczone kolonie nie mogą być uwzględnione w końcowej ocenie liczebności. Uwaga na gniazdowanie tego gatunku nawet w pojedynczych zagrodach.

Symbole do zapisów (na mapie) różnych sytuacji (na przykładzie dzięcioła czarnego):

	– (obwiedzione pełnym kółkiem) – zachowanie godowe: głos godowy, śpiew, lot  tokującego ptaka
	– (obwiedzione przerywanym kółkiem) – niedokładnie zlokalizowany głos, śpiew
DM X DM – zachowania agresywne, np. walka, odganianie, pozy grożenia, * DM (so, 10) – "gwiazdka" dokładnie lokalizująca gniazdo danego gatunku – w tym przypadku – zajętą dziuplę – na sośnie na wysokości 10 m, DM  - - - - DM – jednocześnie widziane różne ptaki,
	- - -		– jednocześnie słyszane głosy godowe różnych ptaków
DM	----		– jednoczesne stwierdzenie pary i głosu godowego pojed. ptaka
DM ---		-----		– (przerywana strzałka) – przemieszczenie (obserwacja ptaka w locie) o nie zlokalizowanym zakończeniu lotu
DM ---		I	– (ciągła strzałka) – przemieszczenie o zlokalizowanym zakończeniu lotu
DM	I		– ptak poderwał się do lotu
DM	♂	– samiec dzięcioła czarnego,
DM		– para dz. czarnych,
DM	juv.	– ptak młodociany-słabo lotny,
DM	rodz.	– rodzinka,
DM	pok.	– ptak z pokarmem,
DM	zan.	– silne zaniepokojenie ptaka sugerujące obecność nie wykrytego gniazda
DM	II	– 2 osobniki (płeć nieustalona), itd.

Poniższe zalecenia liczeń na powierzchniach II i I-rzędu są skierowane do najbardziej doświadczonych osób, rozpoznających śpiewy wszystkich gatunków ptaków zasiedlających poszczególne typy środowisk w krajobrazie rolniczym.    

1.2. Powierzchnia średnioobszarowa (II – rzędu).

Dla gatunków średnio-licznych i wybranych licznych (kuraki, czajka, gołębie, kukułka, dudek, trznadle, kulczyk, świergotki, lerka, kwiczoł, gąsiorek, pokrzewki, pokląskwa, pliszka siwa, kopciuszek, białorzytka itp.) wyznaczane są powierzchnie mniejsze (5-20 km², zalecana jest wielkość powierzchni 3 x 3 km = 9 km²). Również skala mapy jest inna – 1:12 500 – uzyskana przez 2-krotne powiększenie map topograficznych 1:25 000 (aktualizowanych w woj. mazowieckim  w 1991-1995) Należy wykonać łącznie 9 kontroli, w tym:

• 7 przedpołudniowych, równomiernie rozłożonych pomiędzy 5 kwietniem a 25 czerwcem. Na jedną kontrolę całej powierzchni o średnio urozmaiconej strukturze środowiskowej przypadają przeciętnie 2 przedpołudnia (od świtu do około 12.00-13.00). Zakładając średnio 8 godzin pracy w terenie, w czasie jednego przedpołudnia, czyli 16 godzin na pełną kontrolę całej powierzchni, tempo penetracji wynosi około 57 ha/godz. 
• kontrolę  wieczorną na kuropatwę (początek – 15 minut po zachodzie Słońca, a zakończenie – 50-60 minut po zachodzie Słońca) na przełomie marca/kwietnia (od rozpadu stad zimowych – najpóźniej do 15 kwietnia). Ponieważ w czasie tak krótkim (35-45 minut) można skontrolować maksymalnie 300 ha, pełna kontrola powierzchni 900 ha na kuropatwę trwa 3 wieczory, jakkolwiek łącznie – to zaledwie około 2 godzin.
• kontrolę wieczorną na przepiórkę (początek – 20 minut po zachodzie Słońca a zakończenie o zmroku, czyli 50 minut po zachodzie Słońca) w czerwcu.

Lista gatunków oraz wykaz skrótów wykorzystywanych na mapach – podlegających ocenie liczebności (ocenie tej podlegają również gatunki objęte oceną liczebności na pow. III-rzędu, wcześniej omówione, a poniżej dodatkowo nie podawane):

Przepiórka – CR,
Kuropatwa – PX,
Derkacz – CX,  

Czajka – W,  

Grzywacz – CP,
Sierpówka – SD,
Turkawka – ST,  

Kukułka – CU,  

Trznadel – EI,
Ortolan – EH,
Potrzeszcz – EC,
Kulczyk – SS,  

Lerka – L,  

Świergotek drzewny – AT,
Świergotek polny – AC,
Świergotek łąkowy – AP, 

Pokląskwa – SR,
Kląskawka – SQ, 

Pleszka – PP,
Kopciuszek – PO, 

Gąsiorek – LC,  

Jarzębatka – SN,
Gajówka – SB,
Cierniówka – SC,
Piegża – SU,  

Łozówka XL,  

Dzięciołek – DI, 
Dzięcioł duży – DA,
Dzięcioł białoszyi – DS.,  

Pełzacz ogrodowy – CB,
Pełzacz leśny – CF,  

Raniuszek – AE,

Kowalik – SE,  

H – dymówka – nie notować na każdej kontroli a tylko na specjalnie do tego celu przeznaczonej kontroli obór i stajni.  

Paszkot – TV,
Kwiczoł – TP,
Białorzytka – OE,

Pliszka siwa – MA,

Kawka – COM,

Grubodziób – CT,

Ta kategoria powierzchni jest reprezentatywna dla określenia poziomu liczebności na poziomie krajobrazu również dla dymówki H. rustica. Wystarczająca jest tu jednorazowa kontrola wnętrza wszystkich zabudowań gospodarczych (obory, stajnie itp.) i policzenie wszystkich wykończonych gniazd dymówki w okresie 20-31 maj.  

2. Powierzchnia jedno-środowiskowa (tzw. podstawowa lub I – rzędu)

Dla najliczniejszych gatunków zalecane są powierzchnie o minimalnej wielkości 10 ha (śródpolne laski, wsie, sady) lub 30 ha (pola, łąki, odłogi). Natomiast maksymalną wielkość powierzchni determinuje możliwość skontrolowania całej powierzchni w ciągu jednego poranka (środowiska odkryte – do 60 ha, pozostałe – do 30 ha). Liczeniami objęte są tu WSZYSTKIE gatunki ptaków zasiedlających wyznaczoną powierzchnię próbną (niezależnie od poziomu ich liczebności), a liczba kontroli jest uzależniona od typu środowiska:

• małe lasy, sady, wsie – 6 porannych (15 kwiecień – 15 czerwiec) oraz jedna wieczorna (20 kwiecień – 5 maj),
• pola, łąki, odłogi – łącznie 8 kontroli: 6 świtowych (rozpoczynać około 10 minut przed wschodem Słońca): równomiernie rozłożonych w czasie, co dekadę: od 20 kwietnia do 10 czerwca oraz wieczorna na kuropatwę (rozpoczęcie ok. 15 minut po zachodzie Słońca) w końcu marca i wieczorna na przepiórkę (rozpoczęcie ok. 20 minut po zachodzie Słońca) w 1. połowie czerwca.

W czasie liczeń skowronka należy szczególną uwagę zwracać na lokalizowanie podrywających się z ziemi (po spłoszeniu) samców, szczególnie jednoczesnych takich stwierdzeń sąsiadujących ptaków, ponieważ na dużych wysokościach ptaki znacząco się przemieszczają "nie przestrzegając" granic terytoriów. Metoda szybkiego przemieszczania się po możliwie „gęstej” trasie połączona z wypłaszaniem ptaków sprawdza się również w późniejszych godzinach, nawet do 10⁰⁰.

Pliszki żółte mogą znacząco się przemieszczać, co "sprzyja" zawyżeniu liczebności tego gatunku – tu również są szczególnie pożądane jednoczesne stwierdzenia samców. Głosy godowe samców mogą być daleko słyszalne – nawet do 300 m.

W czasie jednego poranka obejmujemy kontrolą całą powierzchnię. Średnie tempo liczenia w laskach, sadach i wsiach wynosi około 10-15 ha/godzinę, natomiast w środowiskach odkrytych (pola, łąki) – około 20-25 ha/godzinę.

Skala map: 1:2 000 lub 1:1 000.

Skróty nazw gatunków – do wykorzystania na mapach (poniżej nie podano skrótów gatunków podanych przy omawianiu powierzchni II i III-rzędu):

A – skowronek,
MF – pliszka żółta,
Z – zięba,
P – mazurek,
PD – wróbel domowy,
S – szpak,
E – rudzik,
SA – kapturka,
M – muchołówka szara,
FH – muchołówka żałobna,
HI – zaganiacz,
KS – świstunka,
KT – piecuszek,
KC – pierwiosnek,
TM – kos,
TF – śpiewak,
PJ – bogatka,
PE – modraszka,
PL – sikora uboga,
C – dzwoniec,
AB – makolągwa,
CC – szczygieł,

OPRACOWANIE WSTĘPNE (dotyczy wszystkich kategorii pow. próbnych) Po zakończeniu badań terenowych, należy sporządzić tzw. mapki gatunkowe, czyli na osobnej (dla każdego gatunku) mapce należy przenieść WSZYSTKIE jego stwierdzenia z kolejnych kontroli, przy czym zamiast symbolu gatunku wpisujemy numer porządkowy kolejnej kontroli, np.:
1 () - - - - - -1, co oznacza jednoczesne stwierdzenie pary ptaków danego gatunku oraz ptaka pojedynczego na pierwszej kontroli. Analogicznie postępujemy z kolejnymi kontrolami i poszcz. typami obserwacji, np.  zlokalizowanych gniazd itp.

Wszystkie mapki gatunkowe oraz mapki z kontroli terenowych należy przesłać na adres niżej podpisanego – autora powyższej instrukcji i jednocześnie koordynatora tej akcji, który:

• wykreśli "papierowe terytoria" oceniając zagęszczenia poszczególnych gatunków i odeśle do obserwatora do ew. korekty,
• sporządzi tabelaryczny wykaz zagęszczeń poszcz. gatunków i włączy do komputerowej bazy danych regionalnych z pow. próbnych w krajobrazie rolniczym,
• wystąpi do autora/właściciela danych z ew. propozycją opublikowania (przez autora/właściciela) uzyskanych wyników. 

Andrzej Dombrowski
ul. Świerkowa 18,
08-110 Siedlce 

• Poprzedni artykuł