REPORTAŻ
Region mazowiecko-świętokrzyski jest jednym z dwóch śródlądowych regionów Polski, gdzie obserwowano tego maleńkiego przedstawiciela alkowatych. Otóż 3 listopada 2009 r. na Kanale Żerańskim w rejonie wsi Aleksandrów koło Legionowa, obserwowano jednego osobnika tego gatunku (A. Langowski i in.). Alczyk był mało płochliwy: pływał i nurkował w odległości zaledwie 3 – 5 m od obserwatorów.
Alczyk jest najmniejszą lęgową alką Palearktyki Zachodniej. To maleństwo wielkości szpaka Sturnus vulgaris. Długość jego ciała wynosi zaledwie 18 – 21 cm, a rozpiętość skrzydeł sięga 40 – 48 cm. Waga dorosłego ptaka wynosi 140 – 190 gramów.
Głównym pokarmem alczyka są wodne bezkręgowce (tzw. plankton morski), m.in. ślimaki i krewetki. Żeruje także na ikrze ryb. Mimo niewielkich rozmiarów, alczyk sprawnie nurkuje, nawet na głębokość 30 m.
Jak wszystkie alki, jest gatunkiem morskim, zasiedlającym niektóre skaliste wyspy i wybrzeża Arktyki. W Europie gniazduje na Islandii, Jan Mayen, wyspie Niedźwiedziej, Svalbardzie (Spitzbergenie), Ziemi Franciszka Józefa i Nowej Ziemi. Poza obszarem Europy gniazduje na Grenlandii, Ziemi Baffina, wyspach Morza Beringa oraz na wyspach Ziemia Północna i Nowosyberyjskich. Badacze ocenili jego liczebność na ok. 12 mln par, co sytuuje alczyka jako najliczniejszego przedstawiciela alkowatych. Spośród wszystkich lęgowisk funkcjonujących w europejskiej Arktyce, alczyk najliczniej gniazduje w zachodniej części Svalbardu, gdzie populację lęgową oceniono na ok. 1 mln par.
Alczyki gniazdują w koloniach. Pierwsze stada zjawiają się już na przełomie lutego i marca, w czasie arktycznej zimy. Żerują na wolnych od lodu zmarzlinach, tzw. połyniach, gdzie gromadzą się m.in. duże ssaki morskie – białuchy, narwale, wale grenlandzkie, morsy. Swoje gniazda zakładają alczyki w szczelinach skał i usypiskach kamieni. Samica składa jedno jajo. Wysiadywanie – przez obojga rodziców – jest długie jak na tak niewielkiego ptaka i trwa 28 – 31 dni. Pisklęta klują się w czerwcu i lipcu. Rozwijają się szybko i po miesiącu uzyskują lotność. Opuszczają wówczas bezpieczne schronienie wśród skał lub kamieni, czym narażają się na niebezpieczeństwo spotkania z pieścem (lisem polarnym) i mewami, zwłaszcza mewą bladą. Ta ostatnia chwyta nawet dorosłe alczyki w locie, podczas ich powrotu z żerowisk do kolonii lęgowej.
Zimę europejskie alczyki spędzają na otwartych wodach północnego Atlantyku, preferując obszary oceanu pokryte w 40 – 60% krami lodowymi. Często całe stada alczyków odpoczywając, „okupując” w wielkiej liczbie pływające kry lodowe. Alczyki ze Svalbardu zimują gł. u wschodnich i południowych wybrzeży Grenlandii, a z Ziemi Franciszka Józefa i Nowej Ziemi przede wszystkim na Morzach Barentsa i Północnym, docierając do wybrzeży Norwegii, Szkocji, Anglii, Holandii i Danii. Nielicznie obserwowane są u wybrzeży Szwecji w Cieśninach Skagerrak i Kattegat. Na Bałtyku alczyki pojawiają się dość regularnie, głównie w północnej jego części. Na polskim wybrzeżu odnotowano zaledwie 12 stwierdzeń, nieco częściej w niemieckiej Bałtyku, np. 9 stwierdzeń w latach 2004 – 2009.
Za to w Finlandii odnotowano łącznie ponad 200 obserwacji! Znane są też pojawy alczyka daleko na południe, np. na Morzu Czarnym (Ukraina), Śródziemnym (Włochy, Gibraltar, Hiszpania) na wodach środkowej części Atlantyku - na Azorach i Bahama oraz u wybrzeży Florydy, a także w Zatoce Meksykańskiej – u wybrzeży Kuby.
Alczyki sporadycznie pojawiają się w głębi lądu. Są to zazwyczaj osobniki zagnane przez sztormy i wichury. Np. na śródlądziu Niemiec w latach 2004 – 2009 dokonano 3 stwierdzeń. Pojedyncze osobniki obserwowano nawet w Czechach (1976) r. i w Austrii (2005 r.).
Większość krajowych stwierdzeń pochodzi z rejonu Zatoki Gdańskiej, gdzie widziano alczyka łącznie 10 razy, przy czym po roku 2000, obserwowano go 3-krotnie: w listopadzie i grudniu 2007 r. na słonawym jeziorze Ptasi Raj koło Górek Wschodnich, w grudniu 2008 r. pod Redą koło Gdyni i w marcu 2011 r. w Gdyni.
W Polsce, poza wspomnianym wyżej stwierdzeniem ze Zbiornika Zegrzyńskiego, obserwowano go również ponad 100 lat temu, w styczniu i lutym 1891 r. na Odrze koło Słubic na Ziemi Lubuskiej.
Alczyk, mimo małych rozmiarów ciała, nie jest bynajmniej najmniejszym przedstawicielem alkowatych. Jeszcze mniejsze są trzy gatunki nurniczków (rodzaj Aethia), zasiedlających wybrzeża północno-wschodniej części Oceanu Spokojnego (Pacyfiku) – nurniczek czubaty mierzy 18 – 20 cm długości, nurniczek wąsaty tylko 17 – 18 cm, a nurniczek malutki zaledwie 12 – 14 cm!
Marek Stajszczyk
