REPORTAŻ
Ten niewielki przedstawiciel rzędu wróblowych jak dotąd (sierpień 2013 r.) na terytorium Polski, stwierdzony był tylko raz, przed 25 laty. Było to na południu regionu mazowiecko-świętokrzyskiego.
26 marca 1988 r. Zbigniew Fijewski wybrał się na spacer, by popatrzeć na ptaki występujące na tzw. „nieużytkach” w dolinie przepływającej przez Stąporków rzeki Czarna Konecka. Idąc spłoszył stado „naszych” trznadli Emberiza citrinella, które poderwało się do lotu, a tym czasem jakiś dziwny drobny ptak nie odleciał, lecz uciekał długimi, szybkimi skokami. Przypominał zachowaniem słowika lub drozda.
Bliższa obserwacja pozwoliła na dokładniejsze przyjrzenie się kształtom i ubarwieniu enigamtycznego „wróblaczka”. Zbyszek zauważył, iż jest on nieco mniejszy od trznadla. Sylwetka była smukła, co podkreślał jeszcze bardziej dość długi ogon. Szczegóły upierzenia wskazywały na jakiś „egzotyczny” gatunek. Zbyszek znał bowiem większość krajowych przedstawicieli rzędu wróblowych i orientował się, że obserwowany ptak musi być jakimś rzadkim gościem w Polsce. Następnego dnia Zbyszek ponownie obserwował tajemniczego ptaka i doszedł do wniosku, że to płochacz syberyjski Prunella montanella, nigdy wcześniej u nas nie obserwowany.
Szczegółowy, wręcz detaliczny opis obserwowanego ptaka, przedstawiony przez Zbyszka do rozpatrzenia przedstawicielom Komisji Faunistycznej, posłużył im do pozytywnego rozpatrzenia zgłoszonego stwierdzenia. Komisja wydała swój werdykt w dorocznym raporcie, wnosząc do autora sugestię, aby opublikował w formie kilkustronicowej notatki powyższą obserwację. Było to wszak pierwsze – i jak dotąd jedyne – stwierdzenie tego gatunku w Polsce.
Do niedawna sądzono, że jest mieszkańcem Syberii, czyli obszaru w Azji, między górami Ural a wybrzeżem Oceanu Spokojnego, gdzie dociera aż do ujścia Obu i Jeniseju, dolnego biegu Leny, delty Jany i Kołymy oraz dorzecza Anadyru na południu Czukotki. Nowsze obserwacje pozwoliły stwierdzić, iż płochacz syberyjski gniazduje także na wschodnich krańcach kontynentu europejskiego – na północnym wschodzie Rosji, tj. na zachód od środkowej i północnej części gór Ural, aż od rejonu górnego i środkowego biegu Peczory. Nie można wykluczyć, że gniazduje także na zachód od tej wielkiej rzeki, np. w dorzeczu rzek Izma i Mezen.
Płochacz syberyjski gniazduje również w wyższych partiach masywów górskich na granicy Europy i Azji (północny i częściowo środkowy Ural) oraz na południu Syberii Środkowej i Wschodniej, od Ałtaju po Sichote – Aliń.
Pojedyncze osobniki tego gatunku zapędzają się daleko na północ od lęgowisk, aż na arktyczną wyspę Wrangla.
Biotopem płochacza syberyjskiego na północy Rosji i Syberii są nadrzeczne zarośla w strefie przejściowej między południowa tundrą, a lasotundrą oraz skarłowaciałe drzewostany północnej tajgi. Chętnie pojawia się tam, gdzie tajga uległa spaleniu lub dokonano rozległych wyrębów – w miejscach takich obsiewa się brzoza i wierzba, co sprzyja występowaniu tego płochacza. Na zachodzie Syberii jest najliczniejszy w północnej tajdze, zaś na wschodzie tej wielkiej krainy, najczęściej występował w lasotundrze. Z kolei w wyższych partiach gór środkowej i wschodniej Syberii, zasiedla w piętrze subalpejskim różne typy zarośli, szczególnie wierzbowych. Preferuje miejsca o wilgotnym podłożu, o bujnym runie i podszycie, z obecnością pojedynczych, niewysokich drzew.
Na lęgowisko płochacz syberyjski przylatuje w maju, w okresie tajania śniegu. Samce niemal natychmiast zaczynają śpiewać. Gniazdo umieszczane jest w krzewach lub na drzewach. Lęg składa się z 4-7 jaj, które wysiaduje samica. W sierpniu płochacze tego gatunku zaczynają koczować, by we wrześniu podjąć daleką drogę ku wschodnioazjatyckim zimowiskom. Jesienią bywa, że płochacze syberyjskie nim odlecą na zimowiska, pojawiają się nawet w osiedlach ludzkich, jak obserwował to w 1933 r. ornitolog Scalon, podczas pobytu w osadzie Hatanga na wschodzie Półwyspu Tajmyr. Zimowiska płochacza syberyjskiego znajdują się na południu Azji Wschodniej, gł. w północnej części Chin i w Korei. Zimowanie tego gatunku odnotowano także w Mongolii i w Japonii. Przelot płochaczy syberyjskich odbywa się gł. na obszarze Syberii, rzadko notowano ten gatunek w północnej części Kazachstanu.
Zdarza się, ze niektóre płochacze syberyjskie jesienią nie odlatują na południowy wschód Azji, ale kierują się na zachód. W europejskiej części Rosji obserwowano je m. in. w okolicach Jarosławia, w rejonie Moskwy i Buzułuku oraz 2-krotnie na Ukrainie i raz na Litwie. W Europie Środkowej gatunek ten notowany był na Słowacji, w Czechach, Austrii i w Luksemburgu. Na południu Europy stwierdzono go w Grecji i Włoszech. Najliczniej obserwowany był w Fennoskandii – od Finlandii (11 razy do 2004 r.), przez Szwecję (8 razy do 2007 r.) i Norwegię, po Danię.
Przewaga jesiennych obserwacji tego gatunku w różnych częściach Europy (przeważnie w październiku) oraz przypadki pozostawania na zimę, np. w grudniu 1998 r. na terenie Finlandii i w lutym 2007 r. na szwedzkiej Gotlandii, mogą wskazywać na próby kreowania zimowisk na naszym kontynencie, alternatywnych do wschodnioazjatyckich. Potwierdzenie takiej możliwości są dwie obserwacje z listopada 2006 r. i października 2007 r., dokonane na północy Turcji. Wszak płochacze tego gatunku, gniazdujące we wschodniej części dorzecza Peczory, lecąc na tradycyjne zimowiska na wschodzie Azji, mają do pokonania cała Syberię, czyli ok. 6,5-7,5 tys. km, podczas gdy do centralnej części Europy ok. 3 tys. km i tyle samo do Turcji.
Ciekawostka są powtarzające się obserwacje płochaczy syberyjskich w Ameryce Północnej. Wielokrotnie były one obserwowane, zwłaszcza zimą i wczesna wiosną na południowym wschodzie Alaski oraz w kanadyjskich prowincjach Kolumbia Brytyjska i Alberta, a także na zachodzie USA: w stanie Washington, Idaho i Montana. Amerykańscy i kanadyjscy ornitolodzy sformułowali nawet teorię o postępującym procesie zimowania tego płochacza w Nowym Świecie. Tym samym rodzina płochaczy nie jest już grupą typową wyłącznie dla Palearktyki, ponieważ pojawia się także w Nearktyce.
Marek Stajszczyk
