REPORTAŻ
Na Mazowszu ten wyjątkowo elegancki ptak odnotowany był pod Garwolinem w 1912 r.
Najbliższe Polsce lęgowiska tego gatunku znajdują się na południu Ukrainy – w sąsiedztwie wybrzeży Morza Azowskiego i Czarnego. Około roku 2000 gniazdowało na południu Ukrainy ok. 200 par, w tym na Krymie ponad 100 par. Ale na przełomie XIX i XX w. żuraw stepowy gniazdował jeszcze bliżej naszych granic – na pograniczu dzisiejszej Ukrainy i Mołdawii, a do roku 1920 także na wschodzie Rumunii.
Żuraw stepowy jest najmniejszym z żurawi – mierzy 85-95 cm długości, rozpiętość skrzydeł wynosi 155-180 cm, a waży do 3 kg, czyli jest mniejszy od naszego żurawia G. grus o ok. 20%. Nieco większy od żurawia stepowego jest żuraw białogłowy Grus monacha ze wschodniej Azji, mierzący ok. 100 cm długości.
Żuraw stepowy poza charakterystycznym ubarwieniem głowy, posiada silnie wydłużone (bardziej niż nasz żuraw) lotki 3-go rzędu, tworzące z tyłu tułowia specyficzny "ogon".
Jest mieszkańcem otwartych terenów w strefie stepu i półpustyń. Zasiedla różnorodne tereny, od nadmorskich równin po pofałdowane wyżyny i przedgórza gór. Gniazduje zarówno w strefie depresji nad Morzem Kaspijskim, jak i na wysokości ok. 3 tys. metrów na przedgórzu Tien Szanu w Kirgizji oraz w Tadżykistanie. Areał żurawia stepowego jest rozległy - obecnie skrajnie zachodnie legowiska znajdują się na Ukrainie oraz pograniczu Armenii, Turcji i Iranu, natomiast na wschodzie sięga po północne Chiny – do Mandżurii. Na południe jego areał kończy się na strefie półpustyń, zaś na północy sięga lasostepu. Stosunkowo liczny jest w Mongolii, co udokumentowali przedstawiciele MŚTO podczas pamiętnej wyprawy z czerwca i lipca 2010 r.
Przeciętne zagęszczenie populacji lęgowej to 1 para na 1 km², ale wg Riabitseva (2002), w stepach z utrzymującymi się dłużej jeziorkami bywa, że nawet 2-3 pary na 1 km².
Do lęgu żurawie stepowe przystępują najwcześniej ok. połowy kwietnia. Gniazdo tworzy niewielkie zagłębienie w gruncie, zazwyczaj w niedalekim sąsiedztwie rzeki lub jeziora. Wysiadywanie trwa ok. 25 dni, po czym 1-2 pisklęta otoczone opieką obojga rodziców, po kolejnych 2 miesiącach zaczynają fruwać.
Jesienna migracja zaczyna się dość wcześnie, bo w sierpniu. Ptaki z terenów między Morzem Czarnym a M. Kaspijskim oraz z Zakaukazia, odlatują do Afryki, choć nieliczna populacja ze wschodniej Turcji jest osiadła. Obecnie główne zimowiska położone są w Etiopii i Sudanie, ale mniejsze grupy trafiają się w Czadzie, a nawet Nigerii. Natomiast żurawie stepowe gniazdujące na wschód od Morza Kaspijskiego, odlatuje na zimę gł. do Indii, choć mniejsze grupy zimują w Pakistanie, Nepalu i prawdopodobnie nadal w Bangladeszu. Zdarza się też nieliczne zimowanie w Iranie, Iraku i na Półwyspie Arabskim. Sporadycznie żuraw stepowy zimuje w Izraelu, np. zimą 2009/2010 jeden przebywał w dolinie Hula, na północy tego kraju. Izolowana populacja z Wyżyny Ordos w środkowej części północnych Chin, gniazdująca w górnym biegu Huang–ho oraz prawdopodobnie ptaki z populacji mandżurskiej, migrują nad Syczuanem, omijając od wschodu Tybet i zimuje na pograniczu chińsko – birmańskim. Rekordzistami są żurawie stepowe z Mongolii, migrujące nad Tybetem i najwyższymi szczytami Himalajów. Niejednokrotnie obserwowano, jak załamanie pogody ww rejonie Czomolungmy, zmuszało stada żurawi stepowych do zatrzymania się w wysokogórskich dolinach, zwłaszcza na obszarze nepalskiej doliny Kali Ghandaki. Dawniej istniało znaczące zimowisko żurawia stepowego na południu Azerbejdżanu, na tzw. Stepach Mugańskich, ale pod wpływem zmian środowiskowych i zmniejszenia liczebności, zimowisko to zanikło.
Żurawie stepowe po dotarciu na tereny zimowisk, w stadach nawiedzają pola uprawne, a na nocleg wybierają płycizny na rzekach jeziorach. Odlot na lęgowiska przypada najwcześniej na przełom lutego i marca.
W Europie żuraw stepowy regularnie migruje jedynie na południowym wschodzie kontynentu – nad Rosją i Ukrainą. Nieregularnie notowany bywa na czarnomorskim wybrzeżu Bałkanów.
Szereg wiosennych stwierdzeń żurawi stepowych w różnych krajach Europy, wskazuje na możliwość zalatywania tego gatunku na obszary oddalone od tradycyjnych legowisk. Np. na wschodzie Słowacji pod koniec marca 1953 r. obserwowano 3 osobniki. Z całą pewnością dzikimi ptakami było stado 40 żurawi stepowych, jakie widziano w połowie kwietnia 1980 r. na Węgrzech. Część europejskich obserwacji dotyczy jednak osobników, które uciekły z niewoli. Np. tak zinterpretowano pojaw 2 dorosłych przedstawicieli tego gatunku w dniach 4-8 maja 2009 r., obserwowanych w Kwiecewie pod Olsztynem.
Natomiast dość trudny do zinterpretowania przypadek miał miejsce w Hiszpanii, gdzie w styczniu 2004 r. jeden żuraw stepowy obserwowany był w stadzie ok. 300 "naszych" żurawi. Do lat 70. XX w. interpretacja byłaby prostsza, gdyż wówczas gniazdował jeszcze w Maroku (w Algierii i Tunezji wymarł wcześniej). Ostatnie prawdopodobnie lęgowe pary tego gatunku obserwowano w Maroku do połowy lat 80. XX w. Nie wiadomo, czy był to ptak dziki, który zaleciał aż tak daleko na zachód, czy też był to uciekinier z niewoli, który dołączył do swych dzikich kuzynów. Należy przy okazji nadmienić, że przed 200 laty, żuraw stepowy gniazdował także na południu Hiszpanii, ale – niestety – wymarł tam jako gatunek lęgowy i regularnie zimujący.
tekst Marek Stajszczyk
foto Krzysztof Antczak
