Marcin Antczak ^1,2, Paweł T. Dolata ^2
1 Uniwersytet Południowoczeski w Czeskich Budziejowicach
shrike@centrum.cz
² Południowowielkopolska Grupa OTOP
makri25@poczta.onet.pl

Obrączkowanie srokoszy Lanius excubitor 
w wielkopolskiej części Doliny Baryczy

Srokosz to największy u nas ptak z rodziny dzierzbowatych Laniidae. Jest określany jako bardzo nieliczny ptak lęgowy w Polsce (Tomiałojć i Stawarczyk 2003), a jego liczebność u nas oceniono na 4000-4500 par lęgowych (Lorek 1995). Jest to jeden z najrzadziej obrączkowanych ptaków w Polsce. Przykładowo w 1996 r. w całym kraju zaobrączkowano 12, a w 1997 r. tylko 3 ptaki (Mokwa 1999). Najnowsze dane są bardziej optymistyczne, np. w 2002 r. oznakowano 21 piskląt i 45 lotnych srokoszy (www.stornit.gda.pl, gdzie można znaleźć ilości ptaków wszystkich gatunków znakowanych w Polsce w ostatnich latach).
Rozpoczęte kilka lat temu, pod kierunkiem dr. Piotra Tryjanowskiego z Zakładu Biologii i Ekologii Ptaków UAM w Poznaniu, badania nad srokoszem w Wielkopolsce dały szanse także na obrączkowanie znaczniejszych ilości ptaków tego gatunku, tym bardziej, że do badań ekologii lęgowej konieczne jest znajdywanie gniazd.
Intensywne badania terenowe nad tym gatunkiem rozpoczął w 1999 r. Marcin Antczak, jeszcze jako magistrant ZBiEP UAM, kontynuując je jako doktorant Uniwersytetu Południowoczeskiego w Czeskich Budziejowicach. Biologia lęgowa srokosza stanowi temat przygotowywanej na tej uczelni, pod kierunkiem dr hab. Piotra Tryjanowskiego i prof. dr. hab. Romana Fuchsa, pracy doktorskiej.

Teren badań

Głównym terenem badań nad srokoszem w Wielkopolsce, w tym jego obrączkowania, jest obszar wielkopolskiej części Doliny Baryczy - ostoi ptaków o randze europejskiej, zgłoszonej do sieci terenów przyrodniczo cennych Unii Europejskiej "Natura 2000". W większości jest to teren gminy Odolanów (znany przyrodnikom jako Łąki Odolanowskie), a także przyległych gmin Przygodzice i Sośnie (wszystkie trzy w pow. Ostrów Wlkp.) i Sulmierzyce (pow. Krotoszyn) - por. tabela 2. Srokosze gniazdują tu w mocno zróżnicowanym krajobrazie rolniczym, w położonych wśród łąk kępach oraz pasach drzew. Łącznie teren badań obejmuje około 300 kilometrów kwadratowych.
Obrączkowanie srokoszy prowadzą tu Paweł T. Dolata i Marcin Antczak, a w 2002 r. także Marcin Bocheński.

Obrączkowanie piskląt

W przypadku tego gatunku nie jest to łatwa sprawa. Już samo znalezienie gniazda, ukrytego w koronie drzewa, jest trudne. Jeszcze trudniejsze jest samo dostanie się do gniazd, gdyż często położone są one w szczytach drzew, gdy pień lub gałęzie są za cienkie, by się po nich wspinać. Ponadto część gniazd jest rabowana przez drapieżniki. Dlatego obrączkowanie piskląt (dokonywane w wieku ok. 8-14 dni życia) jest możliwe tylko w części znalezionych gniazd. W czasie obrączkowania w gniazdach znajdowało się 3-8, najczęściej 6 piskląt (N=19 lęgów, por. tab. 2).
Jako wspinacze przy kontrolowaniu gniazd i obrączkowaniu pomagali nam bardzo: Martin Hromada i Daniel Grula ze Słowacji oraz Tomasz Ekiert, którym za tę pomoc dziękujemy.

Obrączkowanie ptaków lotnych

Udane odłowy tej frakcji ptaków rozpoczęto w 2002 roku. Tutaj bowiem potrzebna jest zupełnie inna metoda chwytania ptaków i specjalny sprzęt. Do odłowów używane są specjalne pułapki (typu bal-chatri) z przynętą w postaci ulubionego pokarmu srokosza - nornika. Jeśli ptak zauważy i zaatakuje nornika, dotykając go zwalnia pułapkę, która zatrzaskuje się nad nim. Cała, bezpieczna dla ptaka akcja, wymaga jednak ogromnej cierpliwości i często wielu godzin czekania. Schwytano w ten sposób łącznie 18 ptaków dorosłych przy gniazdach lub w terytoriach lęgowych oraz 3 lotne już młode. Wcześniejsze próby chwytania dorosłych w sieci ornitologiczne montowane przy gniazdach oraz wypchanych okazach potencjalnych drapieżników nie przyniosły skutku. 

Tab. 1. Obrączkowanie srokoszy Lanius excubitor w wielkopolskiej części Doliny Baryczy. 

Tab. 2. Obrączkowanie srokoszy Lanius excubitor w wielkopolskiej części Doliny Baryczy w poszczególnych gminach, z podziałem na pisklęta (P, podano wielkości lęgów), lotne młode (juv.) i dorosłe ptaki lęgowe (ad.).

* - ptak młody pod gniazdem, tuż przed osiągnięciem lotności

Kolorowe znakowanie

W celu ułatwienia badań nasze srokosze otrzymują nie tylko standardową obrączkę metalową Zakładu Ornitologii PAN z napisem GDAŃSK i numerem, ale także dodatkowo 3 obrączki plastikowe (ptaki noszą po 2 obrączki - w tym metalową - na każdej nodze). Wszystkie obrączki razem tworzą niepowtarzalny układ kolorów, co pozwala na identyfikację ptaka na odległość, przez lunetę, bez ponownego chwytania go.

Wyniki znakowania

Z obrączkowanych ptaków nie otrzymano dotychczas żadnych wiadomości powrotnych spoza terenu badań. Zresztą, ze względu m. in. na niewielką liczebność gatunku, nieduże wymiary ptaków i opisaną rzadkość obrączkowania w Polsce (por. wyżej) i zagranicą, na takie wiadomości nie liczyliśmy. Gdyby ktoś jednak znalazł lub obserwował obrączkowanego srokosza, prosimy oczywiście o przesłanie szczegółowej informacji do Zakładu Ornitologii PAN w Gdańsku (ring@stornit.gda.pl) z kopią do nas.

Dzięki ponownym schwytaniom w pułapki i odczytom kolorowych obrączek uzyskano bardzo cenne miejscowe wiadomości powrotne.
1. Stwierdzono trzy przypadki przywiązania ptaków do miejsc lęgów w kolejnych sezonach: dorosłe samce znakowane w jednym sezonie przy gniazdach stwierdzane były w tym samym rewirze lęgowym w kolejnym sezonie, w tym jeden z ptaków gniazdował w tym samym terytorium przez kolejne trzy sezony.
2. Stwierdzono dwa przypadki zajęcia przez dorosłe ptaki terytoriów lęgowych w pobliżu miejsc, gdzie były wcześniej obrączkowane jako pisklęta. W 2002 roku pod wsią Nadstawki (gm. Odolanów) schwytano ptaka przy gnieździe, który został zaobrączkowany w 1999 r. jako pisklę pod wsią Garki (gm. Odolanów), czyli dość daleko od miejsca wyklucia - ponad 15 kilometrów. Co ciekawe, ptak ten był już w 4. roku życia. W sezonie 2003 w terytorium lęgowym pod wsią Uciechów (gm. Odolanów) odczytano lunetą układ kolorowych obrączek ptaka oznakowanego jako pisklę rok wcześniej pod Garkami. W tym przypadku odległość od miejsca wyklucia wynosiła 6 kilometrów.
3. Stwierdzono dwa przypadki przebywania ptaków lęgowych w pobliżu ich rewirów w okresie zimowym.

Stan wiedzy

Dotychczas niewiele wiadomo na temat przywiązania do miejsc lęgowych euroazjatyckich populacji srokosza i ich wędrówek. Ogólnie przyjmuje się, że ptaki z zachodniej i centralnej części areału lęgowego są osiadłe lub koczują na niewielkie odległości, natomiast ptaki z północnych i wschodnich części zasięgu (Rosja, Skandynawia) mogą migrować na dość duże odległości (Lefranc i Worfolk 1997, Harris i Franklin 2000). Jednym z czynników, które mogą wpływać na stopień wędrowności danej populacji są warunki zimowe, takie jak temperatura oraz pokrywa śnieżna. W czasie cięższych zim nawet ptaki z populacji uważanych za osiadłe mogą migrować na dość duże odległości, co zostało wykazane na terenach Niemiec i Francji.
W jednej z najlepiej zbadanych populacji srokosza w Izraelu (obecnie uznawanej za oddzielny gatunek - dzierzbę śródziemnomorską Lanius meridionalis) stwierdzono, że samce wykorzystują te same terytoria w ciągu całego życia (Yosef 1992). Podobną tendencję odnotowano w populacji francuskiej (Lefranc i Worfolk 1997). W przeciwieństwie do samców samice bardzo rzadko powracają w to samo terytorium lęgowe i nawet w populacjach osiadłych pary ptaków rozpadają się po jednym sezonie rozrodczym. Bardzo rzadko zdarza się, aby te same ptaki tworzyły parę lęgową przez więcej niż jeden sezon.
Co ciekawe, srokosze migrujące na okres zimowy z Półwyspu Skandynawskiego do zachodniej Europy (Anglia, Szkocja, Holandia) wykazują silne przywiązanie do terytoriów zimowych, ptaki trafiały do tych samych terytoriów przez więcej niż dwa sezony. Jak wykazało obrączkowanie maksymalna długość życia srokosza może osiągnąć ponad 9 lat, co jest dość zaskakujące ze względu na relatywnie niewielkie rozmiary ciała i przynależność systematyczną do rzędu wróblowych Passeriformes.

Co jeszcze możemy dowiedzieć się dzięki kolorowym obrączkom ?

Oprócz informacji związanych z powracalnością do miejsc lęgowych indywidualne znakowanie osobników pozwala wniknąć w bardziej intymne sfery życia ptaków. Srokosz należy do gatunków ptaków o słabym, wręcz marginalnym, dymorfizmie płciowym. Dlatego kolorowe obrączki pomagają w identyfikacji ptaków w obrębie pary, dzięki czemu można dowiedzieć się np. jakiej wielkość i jakości pokarm przynosi do gniazda samiec, a jaki samica; czy i jak bardzo terytoria samic i samców pokrywają się w czasie sezonu lęgowego.

Literatura

Lefranc N., Worfolk T. 1997. Shrikes. The guide to the Shrikes of the World. Pica Press.
Lorek G. 1995. Breeding status of the Great Grey Shrike in Poland. Proc. Western Found. Vertebrate Zool. 6: 98-104.
Harris T., Franklin K. 2000. Shrikes and Bush-Shrikes. Christopher Helm. A & C Black. London.
Mokwa T. 1999. Współpracownicy, obrączkowanie ptaków. Biuletyn Obrączkarski 15: 8-23.
Tomiałojć L., Stawarczyk T. 2003. Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. PTPP "pro Natura", Wrocław.
Yosef R. 1992. Male biased nest site fidelity in a population of the Northern Shrikes. Condor 94: 1025-1027.